Tâm thần phân liệt: Các dạng, dấu hiệu và cách điều trị

Tâm thần phân liệt là một rối loạn tâm lý phức tạp, ảnh hưởng nghiêm trọng đến suy nghĩ, cảm xúc và hành vi của người mắc. Nhiều người chưa hiểu rõ về căn bệnh này, dẫn đến sự kỳ thị. Vậy căn bệnh này thực sự là gì và nó tác động thế nào đến cuộc sống hàng ngày của người bệnh?

Tâm thần phân liệt là gì?

Tâm thần phân liệt (Schizophrenia) là một dạng rối loạn tâm thần nghiêm trọng, khiến người bệnh trải qua ảo giác, hoang tưởng và những suy nghĩ bất thường xa lánh cuộc sống thực tế. Bệnh có thể kéo dài suốt đời nếu không được can thiệp sớm.

Cuộc sống của người mắc bệnh thường bị xáo trộn do tư duy rối loạn, cảm xúc nghèo nàn và hành vi bất thường. Hơn nữa, Schizophrenia không phải là một bệnh hiếm gặp với tỷ lệ mắc lên đến 1% dân số toàn cầu. Bệnh nhân cũng hay có biểu hiện kỳ lạ như nghe thấy tiếng nói và tin vào những điều không có thật. Sự kỳ thị và hiểu lầm về bệnh vẫn còn khá phổ biến, làm tăng thêm gánh nặng tâm lý cho người bệnh và gia đình.

Các dạng tâm thần phân liệt

Trước đây, các chuyên gia từng chia tâm thần phân liệt thành nhiều loại như “tâm thần phân liệt hoang tưởng”, “tâm thần phân liệt catatonic”, nhưng chúng không còn phù hợp trong việc chẩn đoán và điều trị hiện đại. Thay vào đó, tâm thần phân liệt hiện được xem là một nhóm các tình trạng khác nhau sau đây:

• Rối loạn nhân cách phân liệt: Người mắc bệnh khó xây dựng và duy trì các mối quan hệ xã hội. Đồng thời có xu hướng sống cách biệt, tin vào điều mê tín và có hành vi khác lạ so với mọi người.
• Rối loạn hoang tưởng: Loại rối loạn này đặc trưng bởi sự xuất hiện của ảo tưởng – niềm tin mạnh mẽ vào điều không có thật, khiến người bệnh khó phân biệt được thực tế và hư cấu.
• Rối loạn tâm thần ngắn hạn: Đây là tình trạng tâm thần xuất hiện đột ngột và các triệu chứng thường kết thúc trong vòng một tháng.
• Rối loạn dạng tâm thần phân liệt: Tình trạng này có nhiều biểu hiện giống tâm thần phân liệt, nhưng khác ở chỗ triệu chứng chỉ kéo dài từ 1 – 6 tháng trước khi giảm dần.
• Tâm thần phân liệt: Đây là dạng rối loạn phức tạp kéo dài, ảnh hưởng đến cách người bệnh hành động, suy nghĩ và giao tiếp với người khác.
• Các rối loạn phổ tâm thần phân liệt khác: Bao gồm những biến thể bất thường của tâm thần phân liệt, được chỉ định hoặc không chỉ định rõ ràng, tùy thuộc vào mức độ và biểu hiện của bệnh.

Dấu hiệu tâm thần phân liệt

Bệnh tâm thần phân liệt là một rối loạn tâm thần nghiêm trọng, với nhiều triệu chứng có thể ảnh hưởng sâu sắc đến cuộc sống hàng ngày của người bệnh. Dưới đây là những dấu hiệu chính mà người xung quanh có thể nhận biết.

• Ảo tưởng: Ảo tưởng là những niềm tin sai lệch mà người bệnh giữ vững, bất chấp thực tế trái ngược.
• Ảo giác: Ảo giác thường liên quan đến việc nghe, nhìn thấy những thứ không có thật. Đặc biệt, ảo giác thính giác (nghe thấy tiếng nói) là phổ biến nhất.
• Rối loạn tư duy và ngôn ngữ: Người bệnh khó tổ chức suy nghĩ và giao tiếp. Hay nói lạc đề, không thể trả lời câu hỏi rõ ràng cùng với ngôn ngữ khó hiểu, nghèo nàn.
• Rối loạn vận động: Có cử động lặp đi lặp lại, hành động không có mục đích. Người bệnh thể hiện hành vi giống như trẻ con, có cơn kích động không kiểm soát.
• Triệu chứng tiêu cực: Người bệnh có thể giảm/mất khả năng thực hiện các hoạt động bình thường như bỏ bê vệ sinh cá nhân, không thể hiện cảm xúc và mất hứng thú với các hoạt động xã hội.
• Ý nghĩ và hành vi tự sát: Nguy cơ tự sát là cao ở những người mắc bệnh tâm thần phân liệt, đặc biệt khi có triệu chứng trầm cảm hoặc vừa trải qua cơn loạn thần.

Nguyên nhân của bệnh tâm thần phân liệt

Dù nguyên nhân cụ thể chưa được xác định, nhưng các chuyên gia đã nhận diện một số yếu tố có thể góp phần thúc đẩy sự phát triển của bệnh:

• Yếu tố di truyền: Nếu trong gia đình có người thân mắc bệnh, tỷ lệ mắc của các thành viên khác sẽ cao hơn nhiều so với người bình thường và cho thấy gen di truyền có thể là một yếu tố kích hoạt bệnh.
• Sự mất cân bằng hóa học trong não: Não bộ của người mắc tâm thần phân liệt thường có sự bất thường trong việc sản xuất và điều tiết các chất dẫn truyền thần kinh, đặc biệt là dopamine ảnh hưởng trực tiếp đến cách suy nghĩ, cảm xúc và hành vi.
• Yếu tố môi trường: Sang chấn tâm lý hoặc stress kéo dài là yếu tố góp phần làm bệnh tâm thần phân liệt trở nên trầm trọng hơn. Môi trường sống căng thẳng, nhiều mâu thuẫn gia đình hoặc thiếu sự hỗ trợ xã hội có thể đẩy người bệnh vào tình trạng suy giảm tâm lý.
• Biến chứng thai kỳ và thời thơ ấu: Những vấn đề xảy ra trong quá trình mang thai, sinh nở hoặc các chấn thương thời thơ ấu cũng được cho là có liên quan đến sự phát triển của bệnh tâm thần phân liệt.

Các yếu tố nguy cơ

Tâm thần phân liệt là một rối loạn tâm thần phức tạp và mặc dù không có nguyên nhân cụ thể nào được khẳng định gây ra bệnh, các yếu tố nguy cơ vẫn đóng vai trò quan trọng trong việc tăng khả năng mắc bệnh.

• Tiền sử gia đình có cha mẹ, anh chị em mắc bệnh tâm thần phân liệt
• Sử dụng các chất gây nghiện như ma túy, cần sa ở tuổi thiếu niên hoặc thanh niên
• Môi trường sống đầy áp lực, căng thẳng kéo dài hoặc trải qua các sang chấn tâm lý
• Nhiễm trùng nặng và có các bệnh tự miễn

Ảnh hưởng của bệnh tâm thần phân liệt

Tâm thần phân liệt nếu không được điều trị kịp thời có thể dẫn đến việc muốn tự tử, trầm cảm và rối loạn lo âu, khiến người bệnh dễ rơi vào trạng thái tuyệt vọng. Bệnh nhân cảm thấy không còn mục đích sống, dẫn đến việc cố gắng tự tử. Bên cạnh đó, nhiều người mắc bệnh có xu hướng lạm dụng các chất kích thích như rượu, thuốc lá, hoặc các loại ma túy khác để tạm thời giảm căng thẳng, làm tình trạng bệnh thêm nghiêm trọng.

Đồng thời bệnh còn làm suy giảm khả năng làm việc và học tập của người bệnh, khiến họ gặp nhiều khó khăn trong việc duy trì công việc và thu nhập ổn định. Kết quả là họ dễ rơi vào tình trạng nghèo khó, thậm chí vô gia cư do không thể tự lo liệu cuộc sống của mình. Việc cách ly xã hội thường xuyên xảy ra, vì họ cảm thấy bị xa lánh hoặc không thể kết nối với người khác, từ đó dẫn đến sự cô lập và cảm giác bị bỏ rơi.

Ngoài ra, những người mắc bệnh này cũng đối diện với nguy cơ cao bị vi phạm nhân quyền và trở thành nạn nhân của bạo lực, bắt nạt. Người bệnh khó tiếp cận các dịch vụ chăm sóc sức khỏe, nhà ở và giáo dục. Sự kỳ thị từ xã hội càng làm trầm trọng thêm tình trạng bệnh, khiến bệnh nhân mất đi sự hỗ trợ từ cộng đồng và gia đình, tạo ra một vòng luẩn quẩn cô lập và đau khổ kéo dài.

Biện pháp chẩn đoán tâm thần phân liệt

Chẩn đoán tâm thần phân liệt đòi hỏi một quy trình đánh giá lâm sàng dựa trên các triệu chứng, tiền sử bệnh và kết quả của các xét nghiệm loại trừ các nguyên nhân khác. Quá trình này thường dựa vào các tiêu chuẩn trong Cẩm nang Chẩn đoán và Thống kê Rối loạn Tâm thần DSM – 5, kết hợp với việc theo dõi hành vi và triệu chứng của bệnh nhân.

• Có ít nhất 2/5 triệu chứng đặc trưng (hoang tưởng, ảo giác, nói vô tổ chức, hành vi vô tổ chức hoặc các triệu chứng âm tính) trong thời gian 1 tháng. Ít nhất một trong 3 triệu chứng đầu tiên phải có mặt.
• Sự suy giảm chức năng trong các lĩnh vực như công việc, các mối quan hệ, khả năng tự chăm sóc.
• Triệu chứng kéo dài ít nhất 6 tháng gồm cả giai đoạn tiền triệu và di chứng

Các xét nghiệm bổ trợ: Mặc dù không có xét nghiệm đặc hiệu để chẩn đoán tâm thần phân liệt, các bác sĩ thường sử dụng các xét nghiệm để loại trừ các nguyên nhân khác:

• Chụp cắt lớp vi tính (CT) và chụp cộng hưởng từ (MRI) để loại trừ các tổn thương thực thể như khối u, đột quỵ
• Xét nghiệm máu, nước tiểu để kiểm tra tình trạng lạm dụng chất gây nghiện hoặc rối loạn nội tiết
• Điện não đồ (EEG) nhằm phát hiện các hoạt động bất thường của não như động kinh

Chẩn đoán phân biệt: Việc chẩn đoán phân biệt với các rối loạn khác như rối loạn tâm thần cấp, rối loạn hoang tưởng, rối loạn phân liệt cảm xúc cũng rất quan trọng để tránh chẩn đoán nhầm.

Cách điều trị tâm thần phân liệt

Tâm thần phân liệt hay gây ra những triệu chứng như ảo giác và hoang tưởng, ảnh hưởng đến cuộc sống hàng ngày của bệnh nhân. Việc điều trị bệnh này chủ yếu dựa vào thuốc, điều trị tâm lý và có biện pháp thay đổi lối sống nhằm kiểm soát và ngăn ngừa bệnh lý. Đồng thời giúp cải thiện sức khỏe và chất lượng sống cho người bệnh.

1. Thuốc điều trị

Những tiến bộ trong y học đã mang lại nhiều lựa chọn thuốc mới giúp bệnh nhân kiểm soát triệu chứng hiệu quả, đồng thời giảm thiểu tác dụng phụ. Dưới đây là các loại thuốc chống loạn thần thường được sử dụng trong điều trị tâm thần phân liệt, cũng như những lựa chọn khác khi thuốc thông thường không hiệu quả.

• Thuốc chống loạn thần thế hệ thứ nhất (FGA): Aminazine, Haloperidol, Chlorpromazine, Fluphenazine.
• Thuốc chống loạn thần thế hệ thứ hai (SGA): Risperidone, Olanzapine, Aripiprazole, Cariprazine.
• Clozapine (được sử dụng khi các thuốc khác không hiệu quả)

Lưu ý khi sử dụng thuốc:

• Người bệnh cần được theo dõi chặt chẽ để phát hiện kịp thời các tác dụng phụ như hạ huyết áp, rối loạn vận động, thay đổi cân nặng.
• Việc điều chỉnh liều lượng và kết hợp các loại thuốc khác có thể cần thiết để đạt được hiệu quả điều trị tốt nhất.

2. Trị liệu tâm lý

Không chỉ dừng lại ở việc sử dụng thuốc, các biện pháp tâm lý xã hội còn giúp gia đình và cộng đồng hiểu rõ hơn về căn bệnh này, từ đó giảm bớt sự kỳ thị và tạo điều kiện cho bệnh nhân hòa nhập với cuộc sống.

• Phục hồi chức năng: Phương pháp giúp bệnh nhân cải thiện kỹ năng xã hội và nghề nghiệp. Thông qua các hoạt động thực tiễn để học cách giao tiếp, làm việc và sinh hoạt trong cộng đồng một cách độc lập hơn. Qua đó người bệnh tái hòa nhập vào xã hội, nâng cao sự tự tin và khả năng tự chủ trong cuộc sống.

• Phục hồi nhận thức: Liệu pháp phục hồi nhận thức chủ yếu cải thiện các kỹ năng tinh thần như chú ý, trí nhớ, lập kế hoạch và tổ chức. Các bài tập, huấn luyện và công cụ hỗ trợ như máy tính sẽ giúp bệnh nhân khắc phục các vấn đề trong xử lý thông nhằm làm chủ tình trạng và thực hiện các hoạt động hàng ngày hiệu quả.
• Liệu pháp tâm lý cá nhân: Liệu pháp tâm lý cá nhân tạo cơ hội cho người bệnh hiểu rõ hơn về bệnh và phát triển các kỹ năng đối phó. Qua các buổi trò chuyện, bệnh nhân có thể giải tỏa cảm xúc, tìm hiểu về các triệu chứng và học cách ứng phó với những thách thức.
• Liệu pháp gia đình: Liệu pháp gia đình hỗ trợ các thành viên đồng cảm với người thân của mình. Thông qua các buổi họp nhóm, gia đình sẽ học cách giao tiếp hiệu quả và giải quyết các xung đột. Qua đó tạo ra môi trường thân thiện để người bệnh cảm thấy được yêu thương và dễ quản lý bệnh tật.

3. Chăm sóc chuyên khoa phối hợp (CSC)

Chăm sóc chuyên khoa phối hợp (CSC) là phương pháp điều trị dành cho những người mới mắc chứng loạn thần, đặc biệt trong giai đoạn đầu của bệnh tâm thần phân liệt. Phương pháp này bao gồm thuốc, trị liệu tâm lý, tích hợp các dịch vụ xã hội và giáo dục. Nhóm chăm sóc với các chuyên gia y tế sẽ làm việc cùng nhau và gia đình để đưa ra kế hoạch điều trị hiệu quả. Sự hỗ trợ này giúp bệnh nhân dễ dàng vượt qua những khó khăn và tái hòa nhập vào cuộc sống.

Thông qua áp dụng phương pháp phối hợp, CSC giúp bệnh nhân tập trung vào điều trị y tế và tìm kiếm việc làm, cơ hội học tập. Sự can thiệp sớm và toàn diện này là chìa khóa để người mắc bệnh sống khỏe mạnh hơn, hòa nhập tốt hơn với xã hội và tạo điều kiện phát triển tiềm năng cá nhân.

4. Liệu pháp sốc điện (ETC)

Liệu pháp sốc điện (ECT) chuyên điều trị cho người mắc tâm thần phân liệt không đáp ứng với thuốc. Kỹ thuật này sử dụng dòng điện nhỏ để kích thích não, tạo ra các cơn co giật có kiểm soát, giúp cải thiện tình trạng tâm lý. Mặc dù phương pháp này có thể mang lại hiệu quả, nhưng nó cũng có thể gây ra tác dụng phụ như mất trí nhớ ngắn hạn.

Trong quy trình ECT, bệnh nhân sẽ được gây mê và không cảm thấy đau. Các bác sĩ sẽ gắn điện cực lên da đầu và gửi cú sốc điện vào não, gây ra cơn co giật. Liệu pháp này thường diễn ra từ 2 – 3 lần mỗi tuần, kéo dài trong vài tuần. Mặc dù liệu pháp này giúp cải thiện tâm trạng và chức năng não, nhưng hiệu quả của nó với bệnh tâm thần phân liệt thường không mạnh mẽ như với trầm cảm.

Cách phòng ngừa tâm thần phân liệt

Tâm thần phân liệt là bệnh lý phức tạp mà việc phòng ngừa không phải lúc nào cũng khả thi. Tuy nhiên, việc thực hiện các biện pháp tích cực có thể giúp giảm thiểu nguy cơ và hỗ trợ người bệnh quản lý tình trạng của mình tốt hơn.

• Tìm hiểu rõ về bệnh tâm thần phân liệt để nhận thức và hỗ trợ tốt hơn cho bản thân cùng những người xung quanh
• Tuân thủ nghiêm ngặt kế hoạch điều trị và dùng thuốc theo hướng dẫn của bác sĩ
• Tránh xa rượu, ma túy và các chất kích thích có thể làm nặng thêm triệu chứng
• Học cách thư giãn và quản lý căng thẳng thông qua ngồi thiền, yoga, khiêu vũ, thể dục nhẹ nhàng,…
• Tham gia các nhóm có cùng bệnh lý để chia sẻ kinh nghiệm và tìm kiếm sự đồng cảm từ nhiều người
• Duy trì lối sống lành mạnh với chế độ ăn uống đầy đủ chất dinh dưỡng, hạn chế đường tinh luyện
• Giữ liên lạc với bạn bè và gia đình để duy trì mối quan hệ xã hội tích cực
• Thăm khám định kỳ để theo dõi tình trạng sức khỏe và có kế hoạch điều trị phù hợp

Các câu hỏi thường gặp về tâm thần phân liệt

Tâm thần phân liệt nên được hiểu rõ để giúp người mắc bệnh dễ dàng tiếp cận điều trị mà còn giảm bớt sự kỳ thị trong xã hội. Dưới đây là một số câu hỏi thường gặp liên quan đến căn bệnh giúp cá nhân hiểu rõ hơn để có cách quản lý hiệu quả:

Câu 1: Tâm thần phân liệt có di truyền không?

Mặc dù di truyền đóng vai trò trong nguy cơ mắc bệnh, nhưng lại không có bằng chứng chắc chắn khẳng định tâm thần phân liệt hoàn toàn do di truyền. Nếu trong gia đình có người mắc bệnh, bạn cũng có nguy cơ gặp phải cao hơn.

Câu 2: Tâm thần phân liệt có thể chữa khỏi không?

Tâm thần phân liệt là bệnh mạn tính, không thể chữa khỏi hoàn toàn. Tuy nhiên, điều trị sớm và đúng cách có thể kiểm soát tốt các triệu chứng, giúp người bệnh sống khỏe mạnh hơn.

Câu 3: Bệnh thường xuất hiện ở lứa tuổi nào?

Tâm thần phân liệt thường khởi phát ở tuổi thiếu niên hoặc đầu những năm 20 tuổi, nhưng cũng có thể xuất hiện ở mọi lứa tuổi. Nam giới thường có triệu chứng sớm hơn ở nữ.

Câu 4: Khi nào cần đi khám bác sĩ?

Người mắc tâm thần phân liệt thường không nhận thức được tình trạng của mình, vì vậy gia đình và bạn bè cần chú ý đến các dấu hiệu bất thường để đưa đi khám. Người bệnh cũng nên gặp bác sĩ nếu bị tác dụng phụ của thuốc ảnh hưởng đến cuộc sống. Đôi khi, bác sĩ có thể đề xuất thuốc, phương pháp điều trị thay thế hiệu quả hơn mà không gây ra tác dụng phụ tương tự.

Với sự tiến bộ trong y học và các phương pháp điều trị, người mắc tâm thần phân liệt có cơ hội cải thiện chất lượng cuộc sống đáng kể. Khi cộng đồng chung tay giúp đỡ, người bệnh sẽ có thêm động lực để vượt qua thách thức tâm lý này.

Có thể bạn quan tâm:

• Bệnh tâm thần phân liệt thể thanh xuân là gì?
• Hướng dẫn chăm sóc bệnh nhân tâm thần phân liệt tại nhà

Các nguồn tham khảo:

• https://my.clevelandclinic.org/health/diseases/4568-schizophrenia
• https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/schizophrenia
• https://www.nami.org/about-mental-illness/mental-health-conditions/schizophrenia/