Các giai đoạn phát triển tâm lý theo lứa tuổi của con người

Hiểu rõ các giai đoạn phát triển tâm lý theo lứa tuổi sẽ giúp con người định hình bản thân và xây dựng mối quan hệ tốt hơn với mọi người. Hơn nữa điều này còn giúp mỗi người tự trang bị được phương pháp nuôi dưỡng sức khỏe tâm thần hiệu quả nhất.

Các giai đoạn phát triển tâm lý theo lứa tuổi là gì?

Lứa tuổi là thời kỳ phát triển tâm lý nhất định mang đặc trưng cho thời kỳ đó. Khi chuyển từ lứa tuổi này sang lứa tuổi khác thường xuất hiện những cấu tạo tâm lý mới chưa từng có ở thời kỳ trước.

Nhà tâm lý học Erikson chỉ ra rằng các giai đoạn phát triển tâm lý là lý thuyết phân tích tâm lý học toàn diện, xác định một chuỗi 8 giai đoạn mà một người phát triển lành mạnh phải trải qua từ lúc sinh ra đến khi về già.

Các yếu tố đặc trưng cho lứa tuổi

Mỗi một giai đoạn lứa tuổi được đặc trưng bởi nhiều yếu tố. Đó là những đặc điểm về sinh lý (sự phát triển thể chất, sinh lý), đặc điểm xã hội (điều kiện sống và các dạng hoạt động, các mối quan hệ, yêu cầu đặt ra trong giai đoạn đó) cùng những nét tâm lý đặc trưng về nhận thức, tình cảm, nhân cách,…

Chẳng hạn như độ tuổi thanh niên sẽ có khả năng thiết lập kế hoạch cuộc đời, chuẩn bị nghề nghiệp tương lai khác biệt so với tâm lý học sinh trung học.

Trong mỗi giai đoạn phát triển tương ứng với một hoạt động chủ đạo của cá nhân và đều có thời điểm nhạy cảm hoặc thuận lợi để hình thành phát triển cấu trúc tâm lý điển hình. Ví dụ như việc học xuất hiện lần đầu trong trò chơi của trẻ mẫu giáo, sang tuổi nhi đồng hoạt động học tập sẽ trở thành hoạt động chủ đạo.

Mỗi giai đoạn được đặc trưng bởi một dạng khủng hoảng tâm lý xã hội xuất phát từ sự xung đột giữa nhu cầu của cá nhân và yêu cầu của xã hội. Nếu được giải quyết nó sẽ là tiền đề cho sự phát triển tâm lý của cá nhân trong giai đoạn tiếp theo.

Các giai đoạn phát triển tâm lý theo lứa tuổi

Ở nước ta các nhà tâm lý học thường phân chia các giai đoạn lứa tuổi dựa theo tiêu chí của các nhà tâm lý học nước ngoài. Dưới đây là các giai đoạn lứa tuổi được thừa nhận rộng rãi ở Việt Nam.

1. Giai đoạn sơ sinh (0 – 1 tuổi)

Trong giai đoạn phát triển tâm lý của trẻ sơ sinh, con chỉ cần được người lớn thỏa mãn những nhu cầu như ăn, ngủ, đi lại, chơi… cũng như có sự gần gũi, đáp ứng nhu cầu trong giới hạn để phát triển tâm lý và nhân cách tích cực sau này.

Trong giai đoạn này, trẻ cần được quan tâm, chăm sóc từ mẹ nhất. Sự gắn bó của người mẹ tạo cho trẻ cảm giác an toàn và phát triển tốt. Mẹ hoặc người chăm sóc là tác nhân xã hội quan trọng đối với bé. Trẻ cũng phải học cách tin tưởng vào người khác để thỏa mãn nhu cầu cơ bản của mình.

2. Giai đoạn trẻ nhỏ (1 – 3 tuổi)

Đây là giai đoạn hình thành tính tự chủ, ý thức độc lập, mong muốn có quyền riêng ở trẻ. Bé phải học cách tự lập, tự ăn mặc, tự vệ sinh cá nhân. Việc trẻ không đạt được điều này khiến bé thất vọng về khả năng của bản thân.

Nếu trẻ trong giai đoạn này được khuyến khích, hỗ trợ tính độc lập, chúng sẽ trở nên tự tin hơn và giữ vững khả năng đó. Nếu bị mắng hoặc không có cơ hội khẳng định mình, trẻ có thể phụ thuộc vào người khác, thiếu lòng tự tôn, cảm thấy xấu hổ, tự ti.

Trong giai đoạn này bé bắt đầu tham gia hoạt động nhóm nhỏ và có khả năng hợp tác với bạn cùng lứa. Từ đó trẻ dần biết cách nói về cảm xúc và nhận thức được điều sai mà mình đã làm.

3. Giai đoạn mẫu giáo (3 – 6 tuổi)

Đây là giai đoạn trẻ thích kết bạn và trò chuyện với người khác. Bé ít tranh cãi với bạn đồng trang lứa và có thể bày tỏ sở thích hoặc điều mình không thích. Trẻ từ 4 tuổi trở đi sẵn lòng chia sẻ trong các hoạt động nhóm.

Giai đoạn mẫu giáo còn được coi là giai đoạn của sự sáng tạo, bởi trẻ luôn muốn tìm hiểu thế giới xung quanh bằng nhiều con đường. Chính vì vậy, chúng thường đặt ra nhiều câu hỏi “tại sao?”, phát triển ý thức chủ động, cảm thấy an toàn về khả năng đưa ra quyết định của mình.

Trẻ em ở giai đoạn này cần được động viên, khuyến khích trí tưởng tượng dưới sự kiểm soát của người lớn. Nếu trẻ bị cản trở, bị mắng hoặc bị kiểm soát, sẽ phát triển cảm giác tội lỗi, sau này thiếu sự chủ động, không biết làm việc tốt, có xu hướng rụt rè và cảm giác tội lỗi.

Ở độ tuổi này, bé thể hiện được sự tức giận qua lời nói và hành động, thậm chí trở nên hống hách dẫn đến rối loạn thách thức chống đối hoặc tỏ ra ghen tị. Tuy thích độc lập nhưng trẻ vẫn cần sự an tâm và che chở của cha mẹ.

4. Giai đoạn nhi đồng (6 – 11 tuổi)

Trẻ ở giai đoạn này thường chăm chỉ, hào hứng tiếp thu những kỹ năng mới. Nếu sáng kiến của trẻ bị hạn chế bởi cha mẹ hoặc giáo viên, con bắt đầu cảm thấy thua kém và nghi ngờ khả năng của mình. Nên khuyến khích trẻ tham gia các hoạt động thay vì cấm đoán bởi nó làm cho trẻ sợ giao tiếp xã hội, không có cơ hội phát triển trí tuệ, có cảm giác tự ti, kém cỏi.

Ở giai đoạn từ 6 đến 11 tuổi, hoạt động chủ yếu của trẻ là học tập, ghi nhớ và tư duy. Trong độ tuổi này, trẻ dần làm quen trường lớp của mình. Nội dung học tập mở rộng hơn nên ngôn ngữ của trẻ phát triển từ các từ ngữ sinh hoạt hằng ngày đến các khái niệm khoa học trừu tượng.

Trẻ trong giai đoạn này cũng bắt đầu chơi theo nhóm, chọn bạn cùng giới tính và biết chia sẻ bí mật, đồ chơi. Đây cũng là độ tuổi bé có tình bạn lâu dài và bị ảnh hưởng bởi “áp lực đồng trang lứa”. Điều này làm trẻ có xu hướng đánh giá bản thân khắt khe, tính cạnh tranh rất cao, muốn trở thành người giỏi nhất và làm mọi việc một cách đúng đắn.

5. Giai đoạn thiếu niên (11 – 15 tuổi)

Đây là giai đoạn có nhiều biến động nhất với thay đổi rõ rệt về hình thức, tâm sinh lý. Lứa tuổi này sẽ dựa vào đánh giá của mọi người để xem xét hành vi của mình có phù hợp với chuẩn mực xã hội và gia đình hay không.

Khi 11 tuổi, thiếu niên không còn muốn tham gia vào hoạt động của gia đình mà chỉ dành thời gian cho bạn bè. Trẻ vẫn có thể gắn bó với người bạn thân nhất nhưng tình bạn ở độ tuổi này có xu hướng trở nên phức tạp hơn. Tính cách, sở thích, quần áo, kiểu tóc, gu âm nhạc, hoạt động tại trường cũng sẽ hình thành thông qua những người bạn của mình.

Thanh thiếu niên 13 – 14 tuổi có tâm trạng thất thường, thách thức người lớn để khẳng định sự độc lập của bản thân. Nếu sự thay đổi cảm xúc mạnh mẽ gây bất lợi cho hoạt động, sinh hoạt của trẻ thì đó có thể là biểu hiệu rối loạn tâm lý ở tuổi dậy thì.

6. Giai đoạn thanh niên (15 – 25 tuổi).

Giai đoạn này cơ thể trẻ đã phát triển nhanh, cân đối dần và đây là thời kỳ quá độ từ trẻ em sang người lớn với 3 giai đoạn phát triển cụ thể sau đây:

Giai đoạn đầu thanh niên (15 – 18 tuổi)

Từ 15 tuổi trở đi, thanh thiếu niên trở nên tự tin hơn, có thể đối mặt tốt với áp lực từ bạn bè cùng trang lứa. Con cũng ít dành thời gian hơn cho gia đình và mong muốn quyền kiểm soát nhiều điều trong cuộc sống của mình. Bên cạnh đó chúng xây dựng mối quan hệ bạn bè thân thiết. Đồng thời phải thiết lập đặc tính xã hội, nghề nghiệp cơ bản, xây dựng gia đình,…

Thanh thiếu niên ở giai đoạn này bắt đầu có những ham muốn tình dục mạnh mẽ, nhận thức rõ hơn về xu hướng tính dục của mình và có thể chủ động trong việc quan hệ tình dục. Trong khoảng thời gian này, trẻ tìm hiểu và bắt đầu hình thành bản sắc riêng dựa trên các kết quả các cuộc khám phá.

Giai đoạn giữa thanh niên (18 – 23 tuổi)

Khi bước sang giai đoạn này, thanh niên đang muốn thể hiện tính “người lớn” ở mình nhưng đôi khi cũng có những biểu hiện thoái bộ về thời nhỏ. Chúng đã tạo dựng cho mình lòng tự trọng rất lớn. Vì vậy thái độ và hành vi thể hiện sự không tôn trọng hay những lời phê phán đối với thanh niên dễ làm cho chúng tự ái, dỗi hờn.

Giai đoạn cuối thanh niên (23 – 25 tuổi)

Đây là giai đoạn người trẻ phát triển tâm lý về tình yêu, các vấn đề tâm lý giới và các mâu thuẫn phát sinh trong chuyện tình cảm. Đa số sẽ ổn định nhận thức về tình yêu trong giai đoạn từ sau 20 – 30, một số khác muộn hơn cho đến khi ý thức được lý do khiến bản thân yêu thích một người nào đó.

Nếu con người tránh sự thân mật, sợ cam kết trong các mối quan hệ sẽ dẫn đến sự cô lập, cô đơn và đôi khi là trầm cảm. Thành công giai đoạn này có thể tạo dựng các mối quan hệ thoải mái và cảm giác an toàn.

Đồng thời, trong giai đoạn này, khả năng độc lập, tự chủ, ý chí nghị lực và tinh thần trách nhiệm của cá nhân là khá cao.

7. Giai đoạn trưởng thành (25 tuổi – 45 tuổi)

Ở giai đoạn này con người phải đối mặt với nhiệm vụ trở thành người có ích trong công việc và gia đình. Và đây là lứa tuổi mà phần lớn cá nhân đã có sự hoàn thiện về gia đình, nghề nghiệp, quan hệ xã hội.

Những người ở giai đoạn này đã tích lũy được nhiều kinh nghiệm sống và làm việc. Vì vậy người ta thường có tính độc lập cao, có khả năng tự chủ và cống hiến cho gia đình cũng như xã hội.

Nếu như cá nhân trong giai đoạn này chưa đạt được các yêu cầu về gia đình, xã hội và nghề nghiệp, thì họ thường rơi vào tình trạng ngưng trệ, không làm được việc gì đó quan trọng.

8. Giai đoạn tuổi già (sau 60 tuổi)

Khi đã vào giai đoạn này con người thường có thay đổi lớn theo hướng giảm sút về sức khỏe, thu nhập và các mối quan hệ xã hội. Việc nghỉ hưu hay con cái trưởng thành, lập gia đình làm họ có cảm giác hụt hẫng, thậm chí cảm thấy cô đơn, lo lắng.

Những người lớn tuổi thường nhìn lại cuộc đời mình, coi đó như cuộc trải nghiệm đầy ý nghĩa, hạnh phúc hoặc đó là cuộc trải nghiệm đầy thất vọng với những mục tiêu chưa thực hiện được.

Nếu người già mãn nguyện với sự nghiệp, gia đình, con cái,… thì họ dễ dàng chấp nhận giảm sút về sức khỏe, thu nhập, vị thế xã hội cũng như việc cận kề cái chết. Ngược lại, những người thấy mình chưa hoàn thành “nghĩa vụ” đối với gia đình và xã hội, quá trình lão hóa diễn ra nhanh hơn và thường hối tiếc về quá khứ.

Các giai đoạn phát triển tâm lý theo lứa tuổi của con người giúp bản thân hình dung tốt hơn và sẵn sàng tâm lý để thích ứng với sự phát triển tự nhiên. Trong quá trình đó, nếu cá nhân có nhận thức và tinh thần bị ảnh hưởng hoặc khác biệt với mọi người sẽ bị xem là mắc các chứng bệnh về tâm lý.

Nếu bạn hoặc người thân đang gặp vấn đề trong quá trình phát triển tâm lý, đừng ngần ngại mà hãy gặp gỡ chuyên gia sức khỏe tâm thần để được điều trị bằng các giải pháp tâm lý tích cực, phù hợp.