Liệu pháp ánh sáng điều trị trầm cảm theo mùa và một số lưu ý

Liệu pháp ánh sáng là lựa chọn ưu tiên trong điều trị trầm cảm theo mùa. Phương pháp này sử dụng ánh sáng nhân tạo có đặc điểm tương tự ánh nắng mặt trời nhằm điều chỉnh đồng hồ sinh học và các hormone trong cơ thể. Với hiệu quả rõ rệt và độ an toàn cao, liệu pháp ánh sáng ngày càng được sử dụng rộng rãi.

Liệu pháp ánh sáng là gì?

Liệu pháp ánh sáng hay quang trị liệu (Light Therapy) là phương pháp trị liệu đã được công nhận về hiệu quả. Đúng như tên gọi, phương pháp này sử dụng các nguồn ánh sáng nhân tạo để cải thiện triệu chứng và phòng ngừa một số bệnh lý. Ánh sáng được tạo ra từ các thiết bị có đặc điểm sinh học giống với ánh sáng tự nhiên từ mặt trời.

Trong quá trình trị liệu, bác sĩ sẽ điều chỉnh cường độ chiếu sáng cũng như quy định thời gian để mang lại hiệu quả tốt nhất. Hiện nay, phương pháp này được chỉ định trong điều trị và phòng ngừa rất nhiều vấn đề sức khỏe như các bệnh da liễu, rối loạn nhịp sinh học, sa sút trí tuệ và các rối loạn tâm thần khác.

Ánh sáng tác động đến toàn bộ các cơ quan trong cơ thể từ làn da, tóc, mắt cho đến hệ nội tiết và các chất hóa học nội sinh bên trong não bộ. Bằng cách áp dụng quang trị liệu, một số vấn đề sức khỏe có thể được cải thiện. Cơ chế của phương pháp này hoàn toàn dựa vào phản ứng sinh lý của cơ thể với ánh sáng nên an toàn tuyệt đối, có thể áp dụng cho nhiều đối tượng khác nhau.

Vì sao liệu pháp ánh sáng được sử dụng để điều trị trầm cảm theo mùa?

Trầm cảm theo mùa (Winter Depression) là một dạng trầm cảm đặc biệt chỉ xảy ra vào mùa thu – đông. Cơ chế bệnh sinh liên quan đến hiện tượng giảm serotonin và tăng melatonin do mặt trời giảm cường độ lẫn thời gian chiếu sáng. Điều này khiến cho tâm trạng giảm thấp, hành vi trở nên chậm chạp, cơ thể thiếu năng lượng, mệt mỏi, uể oải,…

Trong khi đó vào mùa xuân và mùa hè, các triệu chứng của bệnh thuyên giảm rõ rệt hoặc thậm chí là biến mất hoàn toàn. Khi nhận ra đặc điểm này, các chuyên gia đã thử nghiệm điều trị trầm cảm theo mùa bằng quang trị liệu và thu được kết quả vô cùng khả quan.

Liệu pháp ánh sáng giúp điều chỉnh lại đồng hồ sinh học, từ đó cân bằng nồng độ serotonin và hormone melatonin bên trong não bộ. Bằng cơ chế này, quang trị liệu giúp cải thiện tâm trạng, hành vi cho bệnh nhân trầm cảm theo mùa.

Liên tục sau đó đã có nhiều nghiên cứu cho thấy liệu pháp ánh sáng thực sự mang lại hiệu quả. Hơn hết, phương pháp này vô cùng an toàn và có rất ít rủi ro đi kèm. Vì thế, mặc dù còn một số vấn đề chưa thỏa đáng nhưng quang trị liệu vẫn được áp dụng rất rộng rãi trong điều trị trầm cảm theo mùa và một số rối loạn tâm thần khác.

Tóm lại, liệu pháp ánh sáng được áp dụng trong điều trị trầm cảm theo mùa vì những lý do sau:

• Giúp cân bằng hormone và các chất hóa học nội sinh trong não bộ. Qua đó cải thiện tâm trạng, hành vi và giảm các triệu chứng thể chất do trầm cảm theo mùa gây ra.
• Liệu pháp ánh sáng có độ an toàn cao, không tiềm ẩn nhiều rủi ro, quá trình thực hiện đơn giản, nhanh chóng và chi phí hợp lý.
• Hiệu quả đã được chứng minh qua nhiều nghiên cứu lâm sàng.

Cơ chế của quang trị liệu trong điều trị trầm cảm theo mùa

Quang trị liệu là phương pháp rất được ưa chuộng không chỉ riêng với trầm cảm theo mùa. Phương pháp này sử dụng đèn chiếu để tạo ra ánh sáng nhân tạo. Tùy theo tình trạng sức khỏe của từng trường hợp, bác sĩ sẽ chỉ định thời gian và cường độ chiếu sáng để mang lại kết quả tốt nhất.

Như đã đề cập, cơ chế hoạt động của liệu pháp ánh sáng vô cùng đơn giản. Phương pháp này tận dụng phản ứng sinh lý của cơ thể với ánh nắng để điều chỉnh các phản ứng bất lợi. Đèn chiếu sẽ tạo ra ánh sáng nhân tạo có tác động tương tự như ánh sáng mặt trời.

Khi tiếp xúc với ánh sáng, toàn bộ các cơ quan đều sẽ có sự thay đổi. Đối với bệnh nhân trầm cảm theo mùa, quang trị liệu giúp hạn chế hoạt động sản xuất melatonin của tuyến tùng. Hormone này chính là nguyên nhân trực tiếp khiến bệnh nhân luôn cảm thấy uể oải, mệt mỏi, thiếu năng lượng và buồn ngủ quá mức.

Ngoài ra, tiếp xúc với ánh sáng còn kích thích não bộ tăng sản sinh serotonin – chất dẫn truyền thần kinh giúp gia tăng tâm trạng, tạo cảm giác phấn chấn, vui vẻ và lạc quan. Ở bệnh nhân trầm cảm nói chung và trầm cảm theo mùa nói riêng, serotonin ở khe synap có hiện tượng sụt giảm rõ rệt. Đây chính là nguyên do dẫn đến những thay đổi về tâm trạng và hành vi.

Vào mùa thu – đông, cường độ và thời gian chiếu sáng của mặt trời giảm rõ rệt. Những thay đổi của thời tiết ảnh hưởng đáng kể đến hoạt động của các cơ quan và hormone bên trong cơ thể. Để phòng ngừa và cải thiện triệu chứng của trầm cảm theo mùa, bệnh nhân thường sẽ được yêu cầu áp dụng liệu pháp ánh sáng trong suốt mùa thu và mùa đông.

Dù được áp dụng rộng rãi nhưng sự thật các chuyên gia không hoàn toàn chắc chắn về cách thức và cơ chế của quang trị liệu trong điều trị trầm cảm theo mùa. Dù vậy, độ an toàn và hiệu quả của phương pháp này đã được chứng minh.

Khi áp dụng phương pháp này, các triệu chứng như tâm trạng buồn bã, chán nản, rối loạn giấc ngủ, thiếu cảm giác thèm ăn, uể oải, mất năng lượng,… sẽ được cải thiện rõ rệt. Ngay cả khi triệu chứng thuyên giảm hoàn toàn, quang trị liệu vẫn được khuyến cáo áp dụng trong suốt mùa thu – đông để ngăn ngừa bệnh tái phát.

Khi nào nên điều trị trầm cảm theo mùa bằng liệu pháp ánh sáng?

Hầu hết các trường hợp bị trầm cảm theo mùa đều được áp dụng liệu pháp ánh sáng. Bởi liệu pháp này mang lại hiệu quả rõ rệt, độ an toàn cao và ít rủi ro hơn so với sử dụng thuốc chống trầm cảm.

Tuy nhiên, phương pháp này sẽ không được áp dụng cho những trường hợp sau:

• Rối loạn lưỡng cực: Trầm cảm là một phần của rối loạn lưỡng cực. Nếu mắc bệnh lý này, quang trị liệu đôi khi không được áp dụng. Bởi việc tiếp xúc với ánh sáng có thể làm bùng phát triệu chứng hưng cảm (kích động, cáu gắt, khó tập trung, nhu cầu ăn ngủ giảm,…).
• Mắc các bệnh da liễu, mắt: Trường hợp đục thủy tinh thể, da nhạy cảm, ung thư da, nhiễm độc da,… không được điều trị bằng liệu pháp ánh sáng. Trong những tình huống này, tác động của ánh sáng có thể khiến cho bệnh tình trở nên nghiêm trọng hơn.
• Đang sử dụng một số loại thuốc: Bệnh nhân đang sử dụng một số loại thuốc làm gia tăng mức độ nhạy cảm với ánh sáng như Methotrexate, Chloroquine, Isotretinoin, Calcipotriol,… cũng không được chỉ định điều trị bằng quang trị liệu.

Quang trị liệu là phương pháp an toàn, phù hợp với cả trẻ sơ sinh và phụ nữ mang thai. Thế nhưng phương pháp này có thể khiến cho một số vấn đề sức khỏe trở nên nghiêm trọng hơn. Để đảm bảo an toàn, bác sĩ sẽ sàng lọc các yếu tố nguy cơ trước khi chỉ định.

Quy trình điều trị trầm cảm theo mùa bằng liệu pháp ánh sáng

Ít người biết rằng, hình thức trị liệu bằng ánh sáng có nguồn gốc từ thời Ai Cập và Hy Lạp cổ đại. Trong suốt quá trình phát triển, phương pháp này đã dần được cải tiến và trở nên hoàn thiện như hiện nay.

Nhìn chung, điều trị trầm cảm theo mùa bằng quang trị liệu có quy trình vô cùng đơn giản. Trong quá trình thực hiện, bệnh nhân không gặp phải cảm giác khó chịu hay đau rát và tác dụng phụ thường gặp chủ yếu là các triệu chứng có mức độ nhẹ.

1. Trước khi thực hiện

Trước khi thực hiện, bác sĩ sẽ kiểm tra sức khỏe và sàng lọc một số vấn đề để đảm bảo an toàn trong quá trình thực hiện. Với bệnh nhân bị trầm cảm theo mùa, liệu pháp này thường sẽ được áp dụng song song với hóa dược trị liệu.

Tuy nhiên nếu triệu chứng có mức độ nhẹ và bệnh nhân đáp ứng tốt, có thể điều trị hoàn toàn bằng quang trị liệu. Đặc biệt, phương pháp này luôn được ưu tiên cho bà bầu, phụ nữ sau sinh, trẻ em,… nhờ độ an toàn cao.

2. Quá trình thực hiện

Quá trình điều trị trầm cảm theo mùa bằng quang trị liệu không quá phức tạp. Bệnh nhân sẽ ngồi bên cạnh đèn chiếu tạo ánh sáng nhân tạo. Tùy theo mức độ triệu chứng, các bác sĩ sẽ điều chỉnh cường độ và tính toán thời gian bệnh nhân cần tiếp xúc với ánh sáng (thường là từ 15 – 60 phút).

Cường độ ánh sáng khuyến nghị là 10.000 lux và nên ngồi cách đèn khoảng 40 – 60cm. Bệnh nhân có thể được đeo kính bảo hộ, thoa son dưỡng môi và kem dưỡng để bảo vệ da và mắt.

Thời điểm tốt nhất để áp dụng liệu pháp ánh sáng là vào sáng sớm ngay sau khi thức dậy. Lúc này, tác động của ánh sáng sẽ mạnh mẽ hơn những thời điểm khác. Hơn nữa, thực hiện vào sáng sớm sẽ không gây ảnh hưởng đến chất lượng giấc ngủ vào ban đêm và gia tăng sự tập trung, hào hứng trong suốt một ngày làm việc.

3. Sau khi thực hiện

Liệu pháp ánh sáng là phương pháp không xâm lấn nên gần như an toàn tuyệt đối. Sau khi thực hiện, bệnh nhân không phải kiêng cữ hay chăm sóc đặc biệt. Tuy nhiên theo khuyến cáo, nên bổ sung nước, rau xanh, trái cây và hạn chế các sản phẩm gây bào mòn da sau khi trị liệu bằng phương pháp này.

Liệu pháp ánh sáng điều trị trầm cảm theo mùa có hiệu quả như thế nào?

Liệu pháp ánh sáng là phương pháp triển vọng trong điều trị trầm cảm theo mùa. Phương pháp đã được chứng minh mang lại hiệu quả trong việc làm giảm triệu chứng thể chất và thay đổi cảm xúc, hành vi theo chiều hướng tích cực. Bên cạnh đó, liệu pháp ánh sáng còn gia tăng sự tập trung, giúp người bệnh làm việc và học tập hiệu quả hơn.

Những lợi ích của quang trị liệu có thể đạt được chỉ sau vài ngày điều trị. Theo thống kê, sau khoảng 2 tuần áp dụng, hầu hết bệnh nhân đều nhận thấy những cải thiện tích cực. Đặc biệt phương pháp này mang lại hiệu quả đối với các triệu chứng sau:

• Buồn ngủ quá mức
• Tâm trạng buồn bực, ủ rũ, chán chường
• Thiếu tập trung
• Mất hứng thú, cảm hứng trong các hoạt động
• Chán ăn
• Mệt mỏi
• Thiếu năng lượng

Không chỉ mang lại hiệu quả khi điều trị trầm cảm theo mùa, liệu pháp ánh sáng còn giúp phòng ngừa bệnh tái phát hiệu quả. Đây cũng là lý do phương pháp này được khuyến cáo áp dụng trong suốt thời gian mùa thu và mùa đông.

Với những bệnh nhân đã tái phát ít nhất 2 lần trầm cảm theo mùa, quang trị liệu có thể được áp dụng ngay từ đầu mùa thu để phòng bệnh và giảm mức độ nghiêm trọng của các triệu chứng.

Đáp ứng của mỗi bệnh nhân với liệu pháp ánh sáng là khác nhau. Một số người giảm triệu chứng rõ rệt chỉ với quang trị liệu nhưng một số khác cần kết hợp thêm với hóa dược trị liệu và liệu pháp tâm lý. Dù mức độ đáp ứng có sự khác biệt nhưng trong hầu hết các trường hợp, liệu pháp ánh sáng đều mang lại hiệu quả với trầm cảm theo mùa.

Ưu nhược điểm của liệu pháp ánh sáng trong điều trị trầm cảm theo mùa

Có rất nhiều lựa chọn khi điều trị trầm cảm theo mùa như sử dụng thuốc, liệu pháp ánh sáng, tâm lý trị liệu, các biện pháp tự cải thiện,… Không giống với những dạng trầm cảm khác, trầm cảm theo mùa có liên quan đến rối loạn đồng hồ sinh học do những thay đổi của thời tiết. Vậy nên quang trị liệu được xem là lựa chọn hàng đầu.

Dù vậy vẫn có rất nhiều bệnh nhân tỏ ra nghi ngờ về hiệu quả thật sự của liệu pháp này. Tương tự như các phương pháp khác, quang trị liệu vẫn tồn tại những hạn chế bên cạnh ưu điểm. Tham khảo ưu nhược điểm của phương pháp sẽ giúp bệnh nhân có hình dung rõ ràng và đúng đắn hơn:

Ưu điểm của liệu pháp ánh sáng điều trị trầm cảm theo mùa:

• Hiệu quả rõ rệt: Hiệu quả điều trị trầm cảm theo mùa của quang trị liệu đã được chứng minh qua nhiều nghiên cứu. Phương pháp này mang lại hiệu quả sau khoảng 2 tuần áp dụng. Các triệu chứng thể chất, cảm xúc, hành vi,… do trầm cảm theo mùa gây ra đều thuyên giảm rõ rệt sau khi can thiệp liệu pháp ánh sáng.
• Ít tác dụng phụ: Nếu như thuốc chống trầm cảm tiềm ẩn nhiều rủi ro thì liệu pháp ánh sáng có rất ít tác dụng phụ. Tác dụng không mong muốn thường gặp nhất là cháy nắng, da sạm đen, nhức đầu, mỏi mắt, buồn nôn và khó chịu. Các triệu chứng này sẽ thuyên giảm nhanh sau khoảng vài ngày đến vài tuần.
• Chi phí thấp: Liệu pháp ánh sáng có chi phí thấp nên tất cả bệnh nhân đều có thể tiếp cận. Trong trường hợp có BHYT, chi phí sẽ được miễn giảm đáng kể.
• An toàn với những đối tượng đặc biệt: Ưu điểm lớn nhất của liệu pháp ánh sáng là có thể áp dụng cho trẻ nhỏ, phụ nữ mang thai và sau khi sinh. Vì thế, phương pháp này luôn là lựa chọn ưu tiên khi điều trị trầm cảm theo mùa và một số bệnh lý khác.

Hiện nay, liệu pháp ánh sáng đã được sử dụng để điều trị trầm cảm theo mùa và một số rối loạn trầm cảm khác. Với những trường hợp trầm cảm không theo mùa, phương pháp này thường sẽ mang lại hiệu quả hạn chế hơn. Tuy nhiên, kết hợp quang trị liệu cùng với các liệu pháp khác có thể tối ưu hiệu quả điều trị.

Bên cạnh những lợi ích kể trên, liệu pháp ánh sáng cũng có một số hạn chế. Tuy nhiên, nhược điểm của phương pháp này không đáng kể so với ưu điểm mang lại.

Nhược điểm của liệu pháp ánh sáng khi điều trị trầm cảm theo mùa:

• Gây ra một số tác dụng phụ: Công bằng mà nói, không có phương pháp này an toàn 100%. Liệu pháp ánh sáng có thể gây ra một số tác dụng không mong muốn như đau đầu, khó chịu, da sạm đen, bỏng rát nhẹ,…
• Không thể áp dụng cho một số đối tượng: Dù là liệu pháp an toàn nhưng quang trị liệu chống chỉ định với người bị rối loạn chuyển hóa porphyrin, đục thủy tinh thể, người bị nhiễm độc da, ung thư da hoặc đang sử dụng các loại thuốc làm tăng độ nhạy cảm của da.

Nhìn chung, liệu pháp ánh sáng hiện đang là phương pháp hiệu quả trong điều trị trầm cảm theo mùa. Phương pháp này không thể chữa trị bệnh dứt điểm nhưng có thể kiểm soát triệu chứng và phòng ngừa tái phát.

Lưu ý khi điều trị trầm cảm theo mùa bằng quang trị liệu

Quang trị liệu là phương pháp điều trị phổ biến hiện nay. Phương pháp này mang lại hiệu quả đối với nhiều bệnh lý như các bệnh da liễu, trầm cảm, rối loạn nhịp sinh học, rối loạn giấc ngủ,…

Khi điều trị trầm cảm theo mùa bằng liệu pháp ánh sáng, bệnh nhân nên lưu ý một số vấn đề sau:

• Nên thực hiện đều đặn theo chỉ định của bác sĩ (cường độ, tần suất ánh sáng, thời gian áp dụng,…). Hạn chế bỏ dở điều trị hoặc ngưng điều trị quá sớm dẫn đến tình trạng tái phát và kháng trị.
• Nên thoa son dưỡng môi, kem dưỡng và đeo mắt kính bảo hộ để hạn chế tác dụng phụ của phương pháp.
• Với những trường hợp đáp ứng kém, nên kết hợp với liệu pháp tâm lý và hóa dược trị liệu theo hướng dẫn của bác sĩ.
• Ngay cả khi triệu chứng thuyên giảm hoàn toàn, bệnh nhân vẫn cần thực hiện quang trị liệu cho đến hết mùa thu và mùa đông. Ngưng điều trị có thể khiến triệu chứng tái phát với mức độ nghiêm trọng hơn.
• Trong quá trình điều trị bằng quang trị liệu, không tự ý dùng thuốc và các sản phẩm chăm sóc da. Tốt nhất nên tham khảo ý kiến bác sĩ để tránh gặp phải tác dụng phụ.
• Nên uống nhiều nước, bổ sung rau xanh và trái cây tươi để giảm tình trạng mệt mỏi, khó chịu sau khi can thiệp liệu pháp ánh sáng.
• Ngoài điều trị bằng liệu pháp ánh sáng, bệnh nhân nên tăng thời gian tiếp xúc với ánh nắng mặt trời bằng cách đi dạo thường xuyên, tham gia các hoạt động ngoài trời, mở cửa sổ vào ban ngày,… Ánh nắng mặt trời sẽ góp phần điều hòa nhịp sinh học và giảm các triệu chứng trầm cảm theo mùa.

Liệu pháp ánh sáng mang lại hiệu quả cao trong điều trị trầm cảm theo mùa và một số bệnh lý khác. Phương pháp này không quá đắt đỏ nên hầu hết bệnh nhân đều có thể tiếp cận. Tuy nhiên, để kiểm soát bệnh hiệu quả, cần kết hợp thêm với nhiều liệu pháp và thay đổi lối sống phù hợp.