Rối loạn tâm trạng (Mood Disorder): Những điều cần biết

Rối loạn tâm trạng (Mood Disorder)là trạng thái tâm lý, cảm xúc bất ổn, thay đổi nhanh chóng, và gây ảnh hưởng đến các khía cạnh trong cuộc sống con người.

Rối loạn tâm trạng (Mood Disorder) là gì?

Mood Disorder, hay Rối loạn tâm trạng, là một bệnh lý nghiêm trọng. Bệnh lý này thuộc nhóm rối loạn tâm thần, đặc trưng bởi những diễn biến bất thường trong cảm xúc và tinh thần của con người.

Mood Disorder được dùng để mô tả chung cho nhiều tình trạng tâm lý, tâm thần khác nhau có đặc trưng về những diễn biến bất thường về cảm xúc. Tình trạng phổ biến nhất là trầm cảm và rối loạn lưỡng cực.

Việc thay đổi cảm xúc từ vui sang buồn, từ chán nản sang phấn chấn trong tình huống cụ thể là điều bình thường. Chúng ta hoàn toàn có ý thức, và kiểm soát được trạng thái của bản thân.

Ví dụ, một khái niệm hay được giới trẻ sử dụng hiện nay là “tụt mood” (tâm trạng đi xuống), hay “mood swing” (sự dao động về tâm trạng) là khái niệm miêu tả cảm xúc tâm lý thay đổi bất thường, “sáng nắng chiều mưa” khó hiểu.

Đây vốn dĩ chỉ là những khía cạnh thay đổi cảm xúc bình thường mà bất cứ ai cũng có thể trải qua. Nhưng rối loạn tâm trạng thì không như thế.

Khi bị ảnh hưởng của rối loạn tâm trạng, chúng ta không thể ý thức được sự thay đổi của bản thân. Việc mất kiểm soát cảm xúc có thể kéo theo suy nghĩ lệch lạc, và hành vi sai lầm.

Các dạng rối loạn tâm trạng thường gặp

Các vấn đề của rối loạn tâm trạng, bao gồm cả phân loại đã được đề cập trong Cẩm nang Chẩn đoán và Thống kê Rối loạn Tâm thần (DSM) và Phân loại Quốc tế về Bệnh (ICD).

Các dạng này sẽ được phân loại thông qua các bài test kiểm tra chuyên môn với bác sĩ tâm thần hay chuyên gia tâm lý để đảm bảo kết chẩn đoán chính xác nhất.

Theo cập nhật mới nhất của các tài liệu chuyên ngành, rối loạn tâm trạng có thể phân loại thành 8 nhóm chính sau đây:

1. Rối loạn trầm cảm

Trầm cảm được đặc trưng bằng tình trạng tụt giảm khí sắc nghiêm trọng, người bệnh rơi vào trạng thái buồn bã, tiêu cực, mất năng lượng, chán nản với tất cả mọi thứ.

Người bệnh có xu hướng mất hy vọng vào cuộc sống, tự hạ thấp bản thân, tự trách cứ, mất tập trung, ăn uống không ngon và có thể suy nghĩ đến cái chết.

2. Rối loạn lưỡng cực

Rối loạn lưỡng cực được đặc trưng bằng hai trạng thái thay đổi luân phiên, xen kẽ, không theo quy luật bao gồm trạng thái trầm cảm, và trạng thái hưng cảm.

Trạng thái trầm cảm là sự buồn bã, chán nản, tuyệt vọng, không có sinh khí. Trong khi đó, giai đoạn hưng cảm lại đặc trưng bởi sự vui vẻ, phấn chấn quá mức, quá nhiều năng lượng, và có các hành vi bốc đồng

Xem thêm: Bài Kiểm Tra Quiz Test Rối Loạn Lưỡng Cực Online Nhanh Chóng

3. Rối loạn cảm xúc theo mùa

Dạng rối loạn tâm trạng này thường gặp vào mùa đông, thời điểm giao mùa từ thu sang đông, hay những nơi quá lạnh, không có ánh mặt trời.

Sự lạnh lẽo, u ám, thiếu ánh sáng mặt trời khiến tinh thần của người bệnh tụt giảm. Họ chán nản, không muốn làm gì, ăn uống không ngon, mất ngủ, thiếu năng lượng cùng rất nhiều vấn đề khác.

4. Rối loạn tâm trạng do các vấn đề sức khỏe

Những người mắc các bệnh nan y, chẳng hạn như ung thư, các bệnh mãn tính, rất dễ ảnh hưởng đến tâm trạng. Rối loạn tâm trạng do các vấn đề sức khỏe là tình trạng rất phổ biến.

Ngoài ra, những trường hợp bệnh có tiên lượng không tốt, cải thiện chậm, phải điều trị trong thời gian dài, hoặc những chấn thương nặng cũng có thể gây rối loạn tâm trạng.

5. Rối loạn tâm trạng do chất/ thuốc

Rối loạn này thường gặp ở các đối tượng nghiện bia rượu, thuốc lá, chất kích thích, chất gây nghiện, hoặc phải điều trị bằng một số loại thuốc tây y có độc tính cao kéo dài.

Các chất này khi lạm dụng quá mức trong thời gian dài sẽ làm suy giảm hoạt động của hệ thần kinh trung ương nghiêm trọng dẫn đến những bất ổn trong tâm lý, tâm thần.

6. Rối loạn mất điều chỉnh tâm trạng muốn gây rối

Tình trạng này thường xuất hiện ở nhóm trẻ từ 6 đến 18 tuổi. Đặc trưng là sự tức giận, kích động, la hét, giận giữ đột ngột mà không có tác động cụ thể. Các trạng thái này thường kéo dài dai dẳng, liên tục và cũng rất khó để kiểm soát.

7. Rối loạn trầm cảm dai dẳng

Rối loạn trầm cảm dai dẳng có triệu chứng ít trầm trọng hơn trầm cảm chính. Tuy nhiên, tình trạng này lại có xu hướng kéo dài dai dẳng từ 2 năm trở lên.

Rối loạn trầm cảm dai dẳng cần duy trì cải thiện trong thời gian dài, và có tỷ lệ tái phát cao. Bệnh lý gây ra nhiều ảnh hưởng tiêu cực đến cuộc sống, sức khỏe, tinh thần của người bệnh.

8. Rối loạn tâm thần tiền kinh nguyệt

Người bệnh có sự thay đổi nghiêm trọng và bất thường về cảm xúc như: giận dữ, cáu kỉnh, khó chịu, lo lắng, vô vọng, nhạy cảm quá mức, khóc lóc, thậm chí rơi vào trạng thái như trầm cảm.

Bệnh cũng gây ra rất nhiều các vấn đề thể chất khác kèm theo như đau lưng, đau đầu, mệt mỏi, chán ăn hoặc thèm ăn quá mức.

Biểu hiện của rối loạn tâm trạng

Biểu hiện của rối loạn tâm trạng có thể nhận diện rõ qua các hình thức bên ngoài, tuy nhiên diễn biến nội tâm bên trong còn nghiêm trọng hơn. Một số đặc trưng nổi bật của rối loạn tâm trạng bào gồm:

• Có sự thay đổi đột ngột, bất thường về cảm xúc, tinh thần mà không có tác động cụ thể
• Không thể kiểm soát và rất khó để tự điều chỉnh trạng thái cảm xúc
• Trạng thái tinh thần thường theo hướng tiêu cực như chán nản, mệt mỏi, mất hy vọng, không tập trung, tụt giảm năng lượng, không có hứng thú, lo âu,…
• Rối loạn giấc ngủ, chẳng hạn ngủ quá nhiều hoặc không thể ngủ
• Chán ăn hoặc thèm ăn quá mức khiến cân nặng thay đổi đột ngột
• Suy nghĩ rối loạn, khó khăn trong tư duy, diễn đạt logic một cách bình thường
• Khó khăn trong việc tập trung làm một việc gì đó
• Có những suy nghĩ lệch lạc, bốc đồng, kỳ lạ
• Cảm thấy vô dụng vô giá trị, hạ thấp lòng tự trọng của bản thân, cảm thấy không ai cần mình
• Có thể xuất hiện hay có các hành vi tự làm đau bản thân, tự sát
• Xa rời mọi người, tách biệt bản thân với xung quanh
• Cảm giác bất lực và tuyệt vọng
• Trở nên nhạy cảm quá mức, có thể cáu kỉnh hay bật khóc ngay cả trong các tình huống bất thường
• Gặp vấn đề trong các mối quan hệ do sự thay đổi cảm xúc bất thường
• Có xu hướng tìm đến bia rượu hay các chất kích thích khác để giải tỏa cảm xúc

Nguyên nhân gây rối loạn tâm trạng

Hầu hết các vấn đề trong rối loạn tâm trạng đều chưa thể xác định chính xác nguyên nhân. Các nhà nghiên cứu chỉ có thể chỉ ra các yếu tố nguy cơ được cho là có liên quan.

Mặt khác, từng vấn đề tâm lý, tâm thần cũng có liên quan đến các yếu tố khác nhau. Do đó cần phải thông qua thăm khám và làm việc trực tiếp với bệnh nhân mới có thể đưa ra những kết quả cuối cùng..

Một số yếu tố nguy cơ được cho là có liên quan đến rối loạn tâm trạng bao gồm:

• Tính chất di truyền
• Bị lạm dụng về tinh thần hay thể chất, hoặc gặp những cú sốc đột ngột
• Căng thẳng, stress kéo dài
• Do sự thay đổi nội tiết tố, thiếu hụt các hormone như dopamine, serotonin, oxytocin, endorphin,…
• Hoạt động bất thường trong hệ thần kinh
• Do chấn thương, do các độc tố có trong thuốc hay chất gây nghiện.
• Các vấn đề sức khỏe khác

Các ảnh hưởng từ rối loạn tâm trạng

Rối loạn tâm trạng không chỉ gây ra các trạng thái tiêu cực về mặt tinh thần, cảm xúc mà còn gây ảnh hưởng đến các mối quan hệ, cuộc sống và cả thể chất của người bệnh.

Việc tâm trạng tụt dốc, mất tập trung khiến cho chất lượng công việc, học tập đều sụt giảm. Đặc biệt tinh thần không ổn định cũng khiến người bệnh cóp những hành vi bốc đồng, ảnh hưởng đến các mối quan hệ xung quanh.

Một nghiên cứu còn chỉ ra, những người bị rối loạn tâm trạng có nguy cơ mắc các bệnh lý tim mạch, huyết áp, hen suyễn, bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính và đặc biệt là có nguy cơ cao mắc ung thư.

Mặt khác tâm lý không ổn định cũng là yếu tố làm gia tăng các hành vi tự sát hiện nay. Những cảm xúc tiêu cực, mệt mỏi tích tụ sẽ ăn mòn tâm trí, khiến bản thân người đó không còn cảm nhận hạnh phúc.

Hướng điều trị rối loạn tâm trạng

Rối loạn tâm trạng có thể được chẩn đoán thông qua các bài test tâm lý, hoặc các kiểm tra xét nghiệm y tế chuyên môn nếu cần. Điều này giúp phòng tránh các vấn đề tâm lý có các triệu chứng tương tự.

Bác sĩ cần trò chuyện trực tiếp để hiểu rõ hơn về thời điểm các triệu chứng xuất hiện, mức độ, tần suất, tiền sử bệnh lý mới có thể đưa ra các chẩn đoán cuối cùng.

Rối loạn tâm trạng được điều trị bằng các phối hợp ba hướng chính là trị liệu chăm sóc tâm lý, điều trị y tế, kết hợp với chế độ sinh hoạt lành mạnh hằng ngày.

1. Điều trị y tế

Cần hiểu rằng hiện tại không có bất cứ loại thuốc nào được kê đơn đặc trị cho các vấn đề tâm lý, tâm thần mà chủ yếu nhằm mục tiêu xoa dịu cảm xúc, cân bằng trạng thái tinh thần cho bệnh nhân.

Các loại thuốc này cũng chỉ mang tính chất tạm thời. Thuốc không có tác dụng chữa bệnh, mà dùng để kiểm soát tạm thời các hành vi bốc đồng, kích động cho người bệnh. Hạn chế nguy cơ tự sát khi ở trạng thái tuyệt vọng.

Một số loại thuốc được chỉ định phổ biến với các dạng rối loạn tâm trạng bao gồm

• Thuốc ức chế tái hấp thu serotonin có chọn lọc (SSRI)
• Thuốc ức chế tái hấp thu serotonin norepinephrine (SNRI)
• Thuốc chống trầm cảm ba vòng
• Thuốc an thần
• Thuốc điều chỉnh rối loạn khí sắc

Việc chỉ định các nhóm thuốc này sẽ được điều chỉnh theo tình trạng của từng người với liều lượng và thời gian sử dụng khác nhau.

Các nhóm thuốc này cũng kèm theo rất nhiều tác dụng phụ không mong muốn, thậm chí có thể gây phụ thuộc vào thuốc nếu sử dụng không đúng cách trong thời gian dài.

Người bệnh nên tuân thủ tuyệt đối liều lượng được chỉ định để tránh làm giảm hiệu quả điều trị cùng một số hệ lụy không mong muốn khác.

Ngoài ra, với sự phát triển mạnh mẽ của y tế, một số phương pháp điều trị mới cũng được áp dụng như liệu pháp co giật điện (ECT), kích thích từ xuyên sọ (TMS), liệu pháp ánh sáng,…

Tuy nhiên các biện pháp này cũng chỉ dùng cho những trường hợp đặc biệt, và cần có sự xem xét kỹ lưỡng từ bác sĩ chuyên môn để đảm bảo an toàn tuyệt đối.

2. Trị liệu tâm lý

Với các dạng rối loạn tâm trạng nói riêng và các vấn đề tâm lý, tâm thần khác nói chung, trị liệu tâm lý vẫn đang là phương pháp điều trị chính.

Mục tiêu chung của các phương pháp này là thấu hiểu được vấn đề cốt lõi gây bệnh. Từ đó, người bệnh có thể điều chỉnh suy nghĩ, cảm xúc theo hướng đúng đắn, tích cực hơn.

Bệnh nhân đáp ứng tốt với các liệu pháp này thường mang đến sự thay đổi rất rõ rệt sau thời gian ngắn. Các liệu pháp tâm lý được áp dụng trong điều trị rối loạn tâm trạng bao gồm:

• Trị liệu hành vi nhận thức (CBT)
• Liệu pháp tâm động học
• Liệu pháp hành vi biện chứng (DBT)
• Liệu pháp trị liệu nhóm hoặc trị liệu cá nhân

Chuyên gia tâm lý sẽ trò chuyện với bệnh nhân, thôi miên, hoặc áp dụng các biện pháp cần thiết để đi sâu vào tâm trí từng người.

Thông qua đó, nhà trị liệu sẽ hiểu rõ được gốc rễ vấn đề, và tìm cách gỡ rối các khúc mắc của người bệnh. Giải quyết các mâu thuẫn từ quá khứ sẽ giúp tâm lý thoải mái hơn.

Trị liệu tâm lý cũng thay đổi, điều chỉnh quan điểm sai lầm, méo mó của người bệnh về bản thân, hay môi trường xung quanh. Từ đó, người bệnh sẽ giảm thiểu căng thẳng, lo âu phi lý.

Nhà trị liệu cũng sẽ hướng dẫn người bệnh các biện pháp thư giãn, kiểm soát cảm xúc để sẵn sàng đối mặt với các tình huống tiêu cực ở tương lai.

3. Chăm sóc và điều trị tại nhà

Thực tế, thuốc hay trị liệu tâm lý chủ yếu mang mang tính chất hỗ trợ. Để vượt qua được các trạng thái, bệnh nhân cần có quyết tâm cao độ.

Chẳng hạn một người mà không trung thực trong việc chia sẻ cảm xúc với nhà trị liệu, không thực hiện đúng chỉ dẫn của bác sĩ, thì không thể nào có kết quả tốt.

Một lối sống lành mạnh có tác động lớn đến sức khỏe tinh thần và thể chất. Người bệnh có thể vượt qua rối loạn cảm xúc hiệu quả hơn nếu tuân theo những quy tắc dưới đây:

• Đảm bảo để cơ thể được nghỉ ngơi, thư giãn đầy đủ
• Tránh xa mọi tình huống hay các vấn đề gây căng thẳng, tranh cãi
• Để cơ thể nạp đủ năng lượng thông qua việc ngủ đủ 7 –  8 tiếng mỗi ngày
• Ăn uống đúng bữa, đủ chất
• Dành thời gian tập thể dục, vận động hằng ngày
• Thư giãn bằng cách gặp gỡ bạn bè, bơi lội, đi du lịch, tắm nước ấm, đi spa,…
• Thiền hay yoga giúp cải thiện tinh thần, giấc ngủ của mỗi người

• Tâm sự với bạn bè, người thân, tránh để các cảm xúc tiêu cực tích tụ quá lâu
• Dành thời gian để chăm sóc và tăng thêm giá trị cho chính bản thân mỗi ngày
• Tuyệt đối không sử dụng bia rượu, thuốc lá hay bất cứ chất kích thích
• Duy trì lối sinh hoạt khoa học, lành mạnh theo hướng lâu dài

Rối loạn tâm trạng có thể tác động tiêu cực đến mọi khía cạnh trong đời sống của mỗi người nên cần được phát hiện và điều trị càng sớm càng tốt. Chăm sóc sức khỏe tinh thần là khía cạnh tất cả mọi người đều cần chú ý hơn từ ngay bây giờ.