Hội chứng PTSD (rối loạn căng thẳng sau chấn thương) là gì?

Hội chứng PTSD – Rối loạn căng thẳng sau chấn thương là dạng rối loạn tâm thần đặc trưng bởi tình trạng khủng hoảng, cáu gắt, giật mình, sợ hãi,… sau khi trải qua sự kiện đau buồn trong quá khứ. Vậy tình trạng này là gì và làm thế nào để điều trị an toàn, hiệu quả? 

Hội chứng PTSD là gì?

Hội chứng PTSD (rối loạn căng thẳng sau chấn thương) là rối loạn xuất hiện sau những trải nghiệm đau thương, khiến người bệnh liên tục hồi tưởng lại các sự kiện đã qua. Các triệu chứng gồm ác mộng, hồi tưởng và tránh né các kích thích liên quan đến sự kiện đó.

Rối loạn này vừa ảnh hưởng đến người trực tiếp trải qua sang chấn vừa lan sang gia đình và những người làm công tác cứu hộ. PTSD có thể xảy ra với bất kỳ ai, không phân biệt lứa tuổi sau khi đối mặt với các tình huống nguy hiểm đến tính mạng.

Các dạng rối loạn căng thẳng sau chấn thương thường gặp

Rối loạn căng thẳng sau chấn thương có nhiều dạng khác nhau cần được hiểu rõ để nhận diện và điều trị hiệu quả hơn.

• PTSD không phức tạp: Dạng rối loạn xảy ra sau một sự kiện chấn thương duy nhất, không kèm theo các rối loạn tâm thần khác. Người bệnh gặp phải triệu chứng như suy nghĩ về sự kiện, hành vi né tránh và thay đổi tâm trạng.
• PTSD phức tạp (CPTSD): Với nhiều sự kiện chấn thương lặp lại, người bệnh trải qua triệu chứng PTSD nặng hơn, kèm theo gây hấn và thay đổi tâm trạng tiêu cực. Các triệu chứng của PTSD phức tạp có xu hướng kéo dài và nghiêm trọng hơn.
• PTSD kèm theo: Xuất hiện khi PTSD xảy ra đồng thời với rối loạn khác như trầm cảm, rối loạn lo âu, lạm dụng chất gây nghiện. Các triệu chứng của PTSD và rối loạn đi kèm sẽ làm tăng mức độ nghiêm trọng của bệnh.

Triệu chứng của PTSD

Sau khi trải qua sự kiện gây sang chấn, nhiều người khó cân bằng tâm lý và cuộc sống. Dù một số trường hợp sẽ dần thuyên giảm nhờ phục hồi, nhưng nếu triệu chứng kéo dài nghiêm trọng, đó có thể là dấu hiệu của rối loạn căng thẳng sau chấn thương.

Dấu hiệu liên quan tái trải nghiệm sự kiện gây chấn thương:

• Gặp ác mộng về ký ức đau khổ liên quan đến sự kiện đã qua
• Cảm thấy, cư xử như thể sự kiện này đã xảy ra thêm một lần nữa
• Mất nhận thức về thế giới thực tại, phản ứng phân ly với cuộc sống hiện tại
• Trải nghiệm cung bậc cảm xúc phức tạp khi nhắc đến sự kiện
• Xuất hiện nhiều triệu chứng thể lý mãnh liệt khi hồi tưởng về sự kiện (khó thở, đổ mồ hôi, tim đập nhanh, mất kiểm soát, cảm thấy sắp ngất xỉu…)

Dấu hiệu liên quan việc lảng tránh nhắc về sự kiện gây sang chấn:

• Né tránh suy nghĩ hoặc trò chuyện về sự kiện ngày xưa
• Tránh xa con người, địa điểm liên quan đến sự kiện đó

Dấu hiệu liên quan đến sự thay đổi tâm trạng tiêu cực:

• Khó nhớ lại những diễn biến quan trọng của sự kiện
• Mất cảm giác, trở nên lãnh cảm, tê liệt với mọi thứ xung quanh
• Thiếu hứng thú trong các hoạt động xã hội
• Không thể trải nghiệm cảm xúc – tâm trạng lạc quan, tích cực
• Suy nghĩ tiêu cực, bi quan về tương lai

Dấu hiệu tăng cường cảnh giác và trạng thái bồn chồn:

• Khó chịu, cáu gắt
• Khó ngủ, ngủ không sâu giấc
• Mất tập trung, dễ bị giật mình
• Tăng cường cảnh giác với thế giới xung quanh

Ngoài ra, một số người còn trải qua trạng thái tri giác sai thực tại (nhận thức không chính xác, không thực tế về môi trường xung quanh), trạng thái giải thể nhân cách (cảm giác bản thân đang quan sát cảm xúc – suy nghĩ của chính mình từ bên ngoài).

Nhìn chung, người mắc chứng PTSD sẽ trải nghiệm hàng loạt triệu chứng và cung bậc cảm xúc khác nhau như buồn bã, lo lắng, sợ hãi, kém tập trung, rối loạn giấc ngủ, rối loạn ăn uống… Hơn nữa còn thường xuyên hồi tưởng chuyện cũ, gặp phải ác mộng liên quan.

Nguyên nhân gây ra PTSD

Rối loạn căng thẳng sau chấn thương có thể gây thương tích nghiêm trọng, thậm chí đe dọa đến tính mạng người bệnh. Theo các chuyên gia, những tác nhân hàng đầu có khả năng gây ra tình trạng trên bao gồm:

• Thiên tai (động đất, lũ lụt, cháy rừng…)
• Tai nạn nghiêm trọng
• Sinh sống trong khu vực chiến sự (nhất là binh lính và nạn nhân chiến tranh)
• Bị tấn công thể lý nghiêm trọng
• Bị đe dọa tấn công, bị tấn công, lạm dụng tình dục
• Chứng kiến người khác bị thương hoặc bị giết

Các yếu tố làm tăng nguy cơ bị PTSD

Hiện nay, các nhà khoa học chưa thể xác định nguyên nhân chính xác và cụ thể nhất. Một số yếu tố dưới đây có thể góp phần thúc đẩy dạng rối loạn này hình thành:

• Cơ chế sinh tồn: PTSD liên quan đến phản ứng tự vệ trước trải nghiệm đau thương trong quá khứ. Cảm giác bồn chồn, tăng cường cảnh giác là để phản ứng nhanh chóng nhưng lại gây khó khăn trong cuộc sống khi không thể kiểm soát cảm xúc.
• Nồng độ adrenalin cao: Bệnh nhân PTSD có nồng độ hormon căng thẳng cao bất thường trong cơ thể nên dễ rơi vào phản ứng căng thẳng quá mức ngay cả khi không có nguy hiểm thực sự.
• Thay đổi cấu trúc não bộ: Bộ não của người bị PTSD có sự thay đổi rõ rệt, đặc biệt ở hồi hải mã. Sự thay đổi này ảnh hưởng đến cảm xúc, suy nghĩ và trí nhớ, dẫn đến các triệu chứng tiêu cực liên tục tái diễn.

Biến chứng của PTSD

Nếu không được điều trị kịp thời, PTSD sẽ dẫn đến vấn đề sức khỏe nghiêm trọng. Trong đó, người bệnh gặp phải biến chứng như lạm dụng rượu bia hoặc ma túy.

Hơn nữa, nó còn gây ra rối loạn ăn uống và làm tăng nguy cơ mắc bệnh tim mạch. Bệnh nhân cũng trải qua những cơn đau nhức cơ thể mãn tính kéo dài.

Một biến chứng đáng lo ngại khác là suy nghĩ và hành vi tự sát, đặc biệt khi kết hợp với trầm cảm nặng. Điều này càng làm cho tình trạng sức khỏe của người bệnh trở nên phức tạp hơn.

Chẩn đoán rối loạn căng thẳng sau chấn thương (PTSD)

Nếu nghi ngờ một người bị rối loạn căng thẳng sau chấn thương (PTSD), các bác sĩ sẽ tiến hành chẩn đoán dựa trên sự kết hợp giữa kiểm tra thể chất và đánh giá tâm lý nhằm xác định các triệu chứng và mức độ ảnh hưởng đến cuộc sống người bệnh.

Chuyên gia sử dụng tiêu chí chẩn đoán DSM-5 (Sổ tay chẩn đoán và thống kê các rối loạn tâm thần):

• Ít nhất 1 triệu chứng xâm nhập (hồi tưởng hoặc ác mộng)
• Ít nhất 1 triệu chứng tránh né (tránh địa điểm hoặc người gợi lại ký ức chấn thương)
• Ít nhất 2 triệu chứng về suy nghĩ và tâm trạng (như cảm giác mất mát niềm tin).
• Ít nhất 2 triệu chứng kích thích và phản ứng (dễ bị giật mình hoặc cáu gắt).

Bác sĩ có thể yêu cầu xét nghiệm máu để kiểm tra tình trạng sức khỏe tổng quát và loại trừ các bệnh lý thực thể. Ngoài ra, các xét nghiệm tâm lý cũng có thể được thực hiện để đánh giá mức độ nghiêm trọng của các triệu chứng PTSD.

Cách điều trị PTSD

Rối loạn căng thẳng sau chấn thương bắt nguồn từ sự thay đổi quy trình xử lý ký ức về trải nghiệm trong quá khứ khi hồi tưởng, gặp ác mộng hình thành nên cảm xúc bi quan. Chu trình này làm tăng mức độ tồi tệ của triệu chứng. Tin vui là bệnh nhân hoàn toàn có thể điều trị dứt điểm bằng cách sử dụng thuốc Tây y và trị liệu tâm lý.

1. Sử dụng thuốc Tây

Khi bị rối loạn căng thẳng sau chấn thương tâm lý, não bộ sẽ mất đi trạng thái cân bằng nồng độ các chất dẫn truyền thần kinh ban đầu. Lúc này, phản ứng căng thẳng (chiến đấu, trốn chạy và đóng băng) sẽ được kích hoạt.

Lúc này, thuốc có thể làm giảm triệu chứng hồi tưởng, ác mộng và cải thiện cảm xúc bằng cách điều chỉnh hóa chất gây sợ hãi trong não. Điều này mang lại sự thoải mái, dễ chịu và hỗ trợ hạn chế căng thẳng hiệu quả.

• Thuốc chống lo âu: Giảm căng thẳng, lo lắng, hỗ trợ giấc ngủ ngon.
• Thuốc chống trầm cảm: Kiểm soát trầm cảm, tăng cường tập trung, cải thiện cảm xúc.
• Prazosin: Ngăn ngừa và giảm ác mộng; thuộc nhóm thuốc điều trị tăng huyết áp, phản ứng với norepinephrin.

2. Trị liệu tâm lý

Nhiều liệu pháp điều trị PTSD được xây dựng trên cơ sở lý thuyết nhận thức hành vi (CBT), tập trung thay đổi suy nghĩ tiêu cực ảnh hưởng đến cuộc sống người bệnh. Tùy vào từng trường hợp, chuyên gia sẽ chọn phương pháp trị liệu cá nhân, nhóm hoặc gia đình để giúp bệnh nhân đối mặt và vượt qua nỗi sợ hãi của chính mình.

Mục tiêu then chốt của phương pháp trị liệu tâm lý dành cho người bị rối loạn PTSD là:

• Cải thiện triệu chứng
• Khôi phục lòng tự trọng
• Xây dựng, rèn luyện một số kỹ năng ứng phó với căng thẳng và đối mặt với chấn thương tâm lý

Liệu pháp tiếp xúc kéo dài:

Liệu pháp tiếp xúc kéo dài (PE) giúp người bệnh đối diện trực tiếp với những ký ức và cảm xúc tiêu cực do sang chấn tâm lý gây ra. Thông qua đó, bệnh nhân dần học cách kiểm soát nỗi sợ hãi và lấy lại sự cân bằng trong tâm trí.

Trong quá trình điều trị, nhà trị liệu sẽ hướng dẫn bệnh nhân tái hiện lại các trải nghiệm mà bản thân luôn né tránh. Những bước tiếp xúc này sẽ giúp quen dần với nỗi ám ảnh mà còn hỗ trợ tái hòa nhập vào cuộc sống hiện tại.

Liệu pháp xử lý nhận thức:

Liệu pháp xử lý nhận thức (CPT) giúp người bệnh hiểu rõ về mối quan hệ giữa cảm xúc, suy nghĩ và chứng rối loạn căng thẳng sau chấn thương. Thông qua đó nhận thức được tại sao  sự kiện trong quá khứ lại ảnh hưởng đến niềm tin về bản thân và thế giới xung quanh.

Cụ thể, người bệnh được hướng dẫn nhìn lại và mô tả chi tiết trải nghiệm đã qua. Nhà trị liệu sẽ đặt câu hỏi và sử dụng chiến lược tâm lý để làm thay đổi suy nghĩ tiêu cực, đặc biệt là ý nghĩ tự trách bản thân.

Đồng thời, nó còn rèn luyện cho bệnh nhân kỹ năng để củng cố niềm tin tích cực và loại bỏ quan niệm không đúng. Qua đó phục hồi tâm lý để tự tin đối diện với cuộc sống.

Liệu pháp giải mẫn cảm chuyển động mắt và tái xử lý thông tin:

Liệu pháp EMDR được phát triển dựa trên ý tưởng rằng chuyển động nhanh của mắt sẽ làm mờ nhạt suy nghĩ tiêu cực ám ảnh. Phương pháp này hỗ trợ bệnh nhân giải phóng ký ức đau buồn và khôi phục hệ thống tự chữa lành của não bộ.

Shapiro cũng liên hệ liệu pháp EMDR với giấc ngủ REM, thời điểm mà trí não sắp xếp lại ký ức và cảm xúc. Kết hợp chuyển động mắt, âm thanh và ánh sáng, liệu pháp giúp bệnh nhân tái định dạng ký ức, vượt qua sang chấn tự nhiên.

Ngoài ra, một số liệu pháp trị liệu tâm lý khác cũng được chứng minh có thể điều trị rối loạn căng thẳng sau chấn thương hiệu quả là:

• Liệu pháp kể chuyện
• Liệu pháp cam kết và chấp nhận
• Liệu pháp giảm căng thẳng dựa trên chánh niệm

Cách phòng ngừa rối loạn căng thẳng sau chấn thương (PTSD)

Dù không thể tránh khỏi mọi sự kiện đau thương, nhưng có một số cách giúp giảm bớt nguy cơ mắc PTSD sau đây:

• Tìm kiếm sự hỗ trợ từ bạn bè và gia đình để cảm thấy an toàn hơn
• Tham gia nhóm hỗ trợ sau khi trải qua sự kiện đau thương
• Học cách nhìn nhận tích cực về hành động của mình trong tình huống nguy hiểm
• Áp dụng chiến lược ứng phó lành mạnh để xử lý cảm xúc sau sang chấn
• Hành động và phản ứng hiệu quả mặc dù cảm thấy sợ hãi
• Giúp đỡ người khác, đặc biệt là trong các thảm họa thiên nhiên
• Tự nhủ rằng mình đã làm tốt khi đối mặt với sự việc
• Tăng cường thực hiện hoạt động yêu thích để giảm hồi tưởng về sự việc đau buồn

Hội chứng PTSD (rối loạn căng thẳng sau chấn thương) có thể điều trị dứt điểm bằng liệu pháp tâm lý. Hãy chủ động gặp bác sĩ chuyên khoa tâm thần ngay khi nhận thấy dấu hiệu bất thường để được hỗ trợ kịp thời.

Có thể bạn quan tâm:

• Hội chứng ám ảnh quá khứ và cách vượt qua (mnemophobia)
• Hội chứng Capgras là gì? Ảnh hưởng và cách điều trị
• Hội chứng Paranoid là gì? (Tâm thần phân liệt thể Paranoid)

Nguồn tham khảo:

• https://my.clevelandclinic.org/health/diseases/9545-post-traumatic-stress-disorder-ptsd
• https://www.nhs.uk/mental-health/conditions/post-traumatic-stress-disorder-ptsd/overview/
• https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/post-traumatic-stress-disorder