Rối loạn thần kinh thực vật: Nguyên nhân, triệu chứng và điều trị

Rối loạn thần kinh thực vật chính là sự mất cân bằng giữa hệ thần kinh phó giao cảm và hệ thần kinh giao cảm. Tình trạng này làm ảnh hưởng đến hầu hết các chức năng tự động của cơ thể, điển hình như huyết áp, nhịp tim, tiêu hóa,…

Rối loạn thần kinh thực vật là gì?

Hệ thống thần kinh thực vật (autonomic nervous system – ANS) hay còn được gọi với tên khác là hệ thống thần kinh tự chủ (tự động) sẽ có chức năng kiểm soát một số chức năng cơ bản như hô hấp, tiêu hóa, cảm giác, thân nhiệt,…

Hệ thống thần kinh thực vật bao gồm:

• Hệ thống thần kinh giao cảm (sympathetic autonomic nervous system – SANS): Đây là hệ thống có chức năng kích hoạt những phản ứng khẩn cấp khi cần thiết, phản ứng chiến đấu hoặc bỏ chạy sẽ giúp cho con người có thể sẵn sàng đối phó với những tình huống áp lực, căng thẳng.
• Hệ thống thần kinh phó giao cảm (parasympathetic autonomic nervous system – PANS): Với chức năng bảo tồn năng lượng và hỗ trợ phục hồi những mô để đảm bảo, duy trì các chức năng khác.

Khi hai hệ thống thần kinh giao cảm và phó giao cảm mất cân bằng sẽ được gọi là tình trạng rối loạn thần kinh thực vật ( hay rối loạn thần kinh tim, rối loạn thần kinh chức năng, rối loạn thần kinh tự trị). Tuy bệnh không gây ảnh hưởng trực tiếp đến tính mạng nhưng sẽ làm suy giảm chất lượng cuộc sống và khiến cho người bệnh gặp phải các triệu chứng khó chịu, lâu ngày sẽ làm tâm lý bị thay đổi bất thường.

Các loại rối loạn thần kinh thực vật phổ biến

Hiện nay rối loạn thần kinh thực vật cũng được chia thành nhiều loại khác nhau. Tùy vào từng loại mà biểu hiện, nguyên nhân, mức độ nghiêm trọng cũng sẽ riêng biệt. Một số loại phổ biến như:

1. Hội chứng nhịp đập nhanh tư thế

Hội chứng nhịp đập nhanh tư thế còn được gọi tắt là POTS – postural orthostatic tachycardia syndrome có thể xuất hiện ở bất kì đối tượng nào, không phân biệt độ tuổi và giới tính. Hội chứng này hình thành do những tổn thương ở hệ thống thần kinh tự chủ.

Khi ở tư thế đứng các triệu chứng của bệnh sẽ gia tăng và giảm dần khi nằm xuống. Điển hình như người bệnh sẽ cảm thấy buồn nôn, chóng mặt, ra nhiều mồ hôi, ngất xỉu khi đứng thẳng. Ngược lại sẽ cảm thấy thuyên giảm và dễ chịu hơn khi nằm xuống.

2. Bệnh teo đa hệ thống

Bệnh teo đa hệ thống hay còn được gọi là MSA – multiple system atrophy, đây là một trong các loại rối loạn thần kinh thực vật hiếm gặp, thường xuất hiện ở những người lớn tuổi (từ trên 40 tuổi). Lúc đầu, các triệu chứng của bệnh sẽ tương tự như bệnh Parkinson.

Tuy nhiên, thông thường sau khi được chẩn đoán về tình trạng bệnh, tuổi thọ của bệnh nhân chỉ có thể kéo dài khoảng từ 5 đến 10 năm tiếp theo. Hiện nay vẫn chưa thể xác định được cụ thể nguyên nhân gây ra bệnh và không có cách nào để ngăn chặn hoặc làm thuyên giảm sự phát triển của bệnh lý này.

3. Ngất do cường phế vị

Ngất do cường phế vị hay còn được gọi là vasovagal syncope, đây là một loại rối loạn thần kinh thực vật khiến cho người bệnh tạm thời bị mất đi ý thức. Nguyên nhân chính đó là sự suy giảm đột ngột của huyết áp và nhịp tim, từ đó làm cho tuần hoàn máu não bị giảm đi.

Tình trạng này khá phổ biến nhưng sẽ không gây quá nhiều nguy hiểm cho người bệnh. Bệnh nhân có thể bị ngất xỉu vì đứng hoặc ngồi trong thời gian quá lâu, mất nước, những tác động tiêu cực từ môi trường bên ngoài. Ngoài ra, người bệnh còn kèm theo các triệu chứng như mệt mỏi, ra nhiều mồ hôi, buồn nôn, đuối sức trước hoặc sau khi ngất xỉu.

4. Hội chứng Holmes-Adie

Hội chứng Holmes-Adie sẽ gây nên những tác động tiêu cực đến dây thần kinh kiểm soát cơ mắt, làm cho thị lực gặp phải một số vấn đề. Ví dụ như một bên đồng tử sẽ có kích thích lớn hơn so với bên còn lại và dần bị co lại khi tiếp xúc với ánh sáng mạnh.

Trong một số tình huống khác, hội chứng này còn làm ảnh hưởng đến các gân cơ phản xạ, đặc biệt là gân gót Achilles. Nguyên nhân chính có thể gây ra tình trạng này đó chính là sự viêm nhiễm do virus cùng với các tổn thương ở tế bào thần kinh. Hội chứng này sẽ kéo dài vĩnh viễn nhưng sẽ không đe dọa đến tính mạng của người bệnh.

5. Bệnh rối loạn thần kinh tự quản cảm giác di truyền

Đây chính là một nhóm nhiều rối loạn di truyền dẫn đến rối loạn chức năng thần kinh lan rộng ở người lớn và trẻ em. Người bệnh sẽ dần mất đi khả năng cảm nhận cảm giác đau đớn, không cảm nhận được nhiệt độ và làm ảnh hưởng đến rất nhiều các chức năng hoạt động của cơ thể.

Nguyên nhân gây ra rối loạn thần kinh thực vật

Có rất nhiều các nguyên nhân dẫn đến tình trạng rối loạn thần kinh thực vật, điển hình như:

• Các bệnh mạn tính: Nhiều bệnh lý như đái tháo đường và tăng huyết áp có thể làm tổn thương cấu trúc tế bào thần kinh ảnh hưởng khả năng dẫn truyền tín hiệu thần kinh trong cơ thể.
• Bệnh tự miễn: Hệ miễn dịch của cơ thể nhầm lẫn tế bào thần kinh với các tế bào lạ và tiến hành tấn công với các bệnh lý tự miễn như lupus ban đỏ, viêm khớp dạng thấp.
• Bệnh thần kinh thoái hóa: Những bệnh như Parkinson, Alzheimer và teo não có thể dẫn đến sự thoái hóa của các tế bào thần kinh, gây rối loạn trong hệ thần kinh thực vật.
• Bệnh nhiễm khuẩn: Một số bệnh do virus, vi khuẩn hoặc ký sinh trùng gây ra như HIV, viêm não và viêm màng não cũng có thể ảnh hưởng tiêu cực đến tế bào thần kinh.
• Tiền sử sử dụng thuốc: Việc sử dụng các loại thuốc điều trị ung thư, thuốc cho các bệnh lý tim mạch và thần kinh có thể gây ra tác dụng phụ làm tổn thương chức năng thần kinh thực vật.
• Lối sống không lành mạnh: Các thói quen sinh hoạt và chế độ ăn uống không tốt như hút thuốc, uống rượu bia và thường xuyên căng thẳng là nguyên nhân hàng đầu gây ra rối loạn trong hệ thần kinh thực vật.
• Tổn thương dây thần kinh: Các tổn thương do xạ trị, phẫu thuật ở vùng cổ có thể ảnh hưởng đến chức năng thần kinh.
• Tuổi tác: Người cao tuổi có nguy cơ mắc rối loạn thần kinh thực vật cao hơn do suy giảm chức năng cơ thể theo thời gian.

Các yếu tố nguy cơ của bệnh rối loạn thần kinh thực vật

Các yếu tố nguy cơ có thể góp phần gây ra rối loạn chức năng của hệ thần kinh thực vật chủ yếu đến từ tình trạng sức khỏe của mỗi người. Dưới đây là một số yếu tố đáng chú ý:

• Bệnh tiểu đường với mức đường huyết tăng cao khi không được kiểm soát tốt sẽ khiến glucose tích tụ trong máu mà không thể đi vào tế bào. Nó dẫn đến việc các tế bào thiếu hụt chất dinh dưỡng cần thiết để hoạt động bình thường, từ đó gây ra sự suy giảm chức năng.
• Một số bệnh lý khác như bệnh thoái hóa tinh bột (amyloidosis), rối loạn chuyển hóa porphyrin và suy giáp có thể tác động không tốt đến các cơ quan mà hệ thống thần kinh thực vật chi phối, làm tăng nguy cơ rối loạn chức năng trong cơ thể.
• Tiếp xúc quá nhiều với các chất độc hại
• Những tư thế không tốt tác động lên cơ thể như sự tác động đến các dây thần kinh quan trọng, động mạch quan trọng chịu nhiều áp lực,…
• Hệ quả của chấn thương thủy sống hay chấn thương sọ não
• Những tổn thương dây thần kinh sau khi tiến hành phẫu thuật vùng cổ hoặc xạ trị

Triệu chứng của người bị rối loạn thần kinh thực vật

Rối loạn thần kinh thực vật không phải là một căn bệnh cụ thể, nói một cách dễ hiểu đó chính là những rối loạn hoạt động của hệ thần kinh tự chủ. Tình trạng này sẽ làm suy giảm các hoạt động hoặc khiến cho những chức năng tự động của cơ thể bị đảo lộn gây ra một số triệu chứng như:

• Thường xuyên lo lắng, hồi hộp, sợ hãi, đánh trống ngực
• Chóng mặt, đau đầu, trí nhớ suy giảm, mất tập trung, giảm sự chú ý
• Rối loạn giấc ngủ, mất ngủ, trằn trọc khó ngủ, thường xuyên tỉnh giấc giữa đêm
• Rối loạn hô hấp, khó thở
• Nhịp tim thay đổi bất thường, có thể nhanh hay chậm
• Huyết áp lên xuống đột ngột, thiểu năng mạch vành
• Rối loạn tiết niệu, đi tiểu, đại tiện đều bị rối loạn, nghiêm trọng hơn có thể bị nhiễm khuẩn đường tiết niệu
• Rối loạn nhiệt độ cơ thể, ra nhiều mồ hôi, cơ thể lúc nóng, lúc lạnh
• Dễ kích động, mất bình tĩnh, khó có thể giải quyết các vấn đề xảy ra trong cuộc sống hàng ngày
• Chóng mặt, buồn nôn, đổ nhiều mồ hôi, ngất xỉu khi đứng
• Nam giới sẽ bị rối loạn cương dương, xuất tinh sớm. Đối với nữ giới sẽ gặp tình trạng rối loạn kinh nguyệt, khô âm đạo, không đạt được hưng phấn, khoái cảm khi quan hệ.
• Rối loạn tiêu hóa, chức năng co bóp của dạ dày bị ảnh hưởng gây khó tiêu, đầy bụng, chán ăn, ăn không ngon miệng, táo bón, tiêu chảy, buồn nôn, ợ nóng, nôn mửa,…
• Phản ứng chậm khi tiếp xúc với ánh sáng, gặp khó khăn khi phải lái xe vào ban đêm
• Một số triệu chứng khác như da khô, bong tróc, rụng tóc, co giãn mạch ngoài da,…

Ở những giai đoạn đầu bệnh nhân bị rối loạn thần kinh thực vật sẽ không bị ảnh hưởng quá nhiều, thường họ chỉ cảm thấy khó chịu và hơi bất an. Tuy nhiên, khi bệnh chuyển biến nặng hơn, các triệu chứng xảy ra liên tục sẽ làm cho bệnh nhân cảm thấy hoang mang, lo sợ và dễ rơi vào trạng thái trầm cảm.

Chẩn đoán rối loạn thần kinh thực vật

Việc chẩn đoán rối loạn thần kinh thực vật sẽ dựa vào các triệu chứng và những yếu tố làm gia tăng nguy cơ mắc bệnh.

• Đối với những đối tượng có yếu tố nguy cơ:

Các các chuyên gia cho biết, những bệnh nhân bị tiểu đường sẽ có khả năng mắc phải tình trạng rối loạn thần kinh thực vật hơn so với bình thường. Nếu bạn đang gặp phải căn bệnh này thì các bác sĩ sẽ tiến hành thăm khám lâm sàng và khai thác, tìm hiểu về những triệu chứng mà bạn đang mắc phải.

Ngoài ra, đối với những trường hợp đang điều trị bệnh ung thư bằng cách sử dụng thuốc thì các bác sĩ sẽ thường xuyên kiểm tra và theo dõi tình trạng sức khỏe để có thể nhận biết được nguy cơ bị rối loạn.

• Đối với những người không có yếu tố nguy cơ:

Khi nghi ngờ người bệnh đang mắc phải chứng rối loạn thần kinh thực vật nhưng họ không có các yếu tố nguy cơ thì bác sĩ sẽ xem xét qua về bệnh sử, thảo luận về các biểu hiện của đối tượng và tiến hành thăm khám lâm sàng.

Ngoài ra, các bác sĩ cũng có thể yêu cầu bệnh nhân thực hiện một số xét nghiệm để đánh giá chức năng như:

• Siêu âm
• Nghiệm pháp bàn nghiêng
• Test mồ hôi điều nhiệt
• Kiểm tra chức năng của hệ thần kinh thực vật
• Xét nghiệm kiểm tra sự bất thường của hệ tiêu hóa
• Test phản xạ sợi trục tiết mồ hôi định tính

Cách điều trị rối loạn thần kinh thực vật

Sau khi chẩn đoán chính xác về tình trạng bệnh, các bác sĩ sẽ đưa ra phác đồ điều trị phù hợp đối với từng bệnh nhân. Hiện nay, việc điều trị rối loạn thần kinh thực vật chủ yếu tập trung vào điều trị nguyên nhân gây ra bệnh. Nếu không thể xác định được chính xác nguyên nhân dẫn đến bệnh thì không có cách loại bỏ triệt để các triệu chứng bệnh.

Hiện này, các bác sĩ sẽ sử dụng các loại thuốc chống trầm cảm, thuốc an thần, thuốc chữa mất ngủ, thuốc điều chỉnh cơ thắt bàng quang, thuốc làm giảm tiết mồ hôi để cải thiện các triệu chứng của bệnh. Tùy vào các biểu hiện và loại rối loạn khác nhau mà việc sử dụng thuốc cũng sẽ khác nhau.

Một số lời khuyên từ chuyên gia:

• Duy trì và ổn định tâm trạng, cần giữ trạng thái vui vẻ, tích cực, lạc quan
• Thường xuyên tập luyện thể dục thể thao để tăng cường sức đề kháng, nâng cao sức khỏe, đẩy lùi bệnh tật
• Không lạm dụng các chất kích thích như rượu bia, thuốc lá, trà đặc, cà phê,…
• Sắp xếp công việc hợp lý, tránh căng thẳng, áp lực kéo dài
• Dành thời gian để nghỉ ngơi, thư giãn, có thể kết hợp với các bài tập hít thở để cân bằng cuộc sống tốt hơn

Cách phòng ngừa rối loạn thần kinh thực vật

Dù không có cách nào để phòng ngừa hoàn toàn căn bệnh này, nhưng bằng việc duy trì lối sống khoa học và chăm sóc sức khỏe đúng cách, bạn có thể giảm thiểu nguy cơ mắc bệnh và cải thiện chất lượng cuộc sống.

• Duy trì chế độ ăn uống lành mạnh với rau xanh, hoa quả và hạn chế đồ ăn nhiều dầu mỡ, mặn, ngọt
• Thường xuyên tập thể dục, thể thao với những môn nhẹ nhàng như bơi lội, yoga, thiền để nâng cao sức khỏe
• Giữ cho tinh thần luôn lạc quan, vui vẻ
• Tránh xa áp lực không cần thiết trong cuộc sống
• Hạn chế sử dụng các chất kích thích như cà phê, rượu bia, thuốc lá để giảm nguy cơ gây rối loạn thần kinh
• Khám sức khỏe định kỳ để phát hiện và điều trị kịp thời các vấn đề tiềm ẩn liên quan đến rối loạn thần kinh thực vật

Rối loạn thần kinh thực vật tuy không ảnh hưởng đến tính mạng nhưng sẽ làm giảm chất lượng cuộc sống của người bệnh. Vì thế, ngay khi nhận thấy các triệu chứng bạn nên nhanh chóng tìm đến bác sĩ để được thăm khám, chẩn đoán và điều trị kịp thời.