Vì sao trẻ bị sang chấn tâm lý? Dấu hiệu và cách can thiệp

Sang chấn tâm lý ở trẻ em là hệ lụy của việc trẻ phải đối mặt với những sự việc gây tổn thương quá mức ở thời thơ ấu. Tình trạng này nếu liên tục kéo dài không chỉ gây ảnh hưởng đến sức khỏe mà còn làm cản trở đến chất lượng cuộc sống và tương lai của trẻ, thậm chí các tổn thương tâm lý sẽ đeo bám trẻ đến hết cuộc đời. 

Nguyên nhân gây sang chấn tâm lý ở trẻ em

Sang chấn tâm lý ở trẻ em là dạng rối loạn lo âu phổ biến, nó xảy ra khi trẻ nhỏ phải trải qua các cú sốc tinh thần vượt quá mức chịu đựng, chẳng hạn như bị bạo lực tinh thần, thể chất, bị lạm dụng tình dục, bị bỏ rơi,….Theo nghiên cứu, các sang chấn tâm lý ở trẻ có thể xuất hiện trong khoảng vài tuần đầu nhưng cũng có trường hợp nhiều năm sau khi trải qua các cú sốc tinh thần mới bắt đầu khởi phát.

Thông thường, sang chấn tâm lý sẽ khiến trẻ phải trải nghiệm các tổn thương bên trong tâm lý thông qua hình thức “hồi tưởng lại quá khứ” hoặc nó có thể liên tục xuất hiện trong các cơn ác mộng, các ý nghĩ ghê rợn. Nhất là khi trẻ vô tình chứng kiến lại các sự việc hoặc nhìn thấy các đồ vật gợi nhớ lại các chấn thương thuở bé.

Một số tình huống, sự việc cụ thể có thể khiến trẻ rơi vào trạng thái sang chấn tâm lý như:

• Trải qua các cuộc tấn công bạo lực như bị hành hung, đánh đập, ngược đãi, hãm hiếp, tra tấn,…
• Bị lạm dụng tình dục hoặc thể chất.
• Bị tai nạn xe.
• Đối diện với thiên tai như lũ lụt, sạt lở, động đất, sóng thần, núi lửa,…
• Bị hỏa hoạn hoặc gặp phải tai nạn liên quan đến lửa.
• Là nạn nhân của các hành vi bạo hành như bạo lực học đường, bị bắt cóc, đe dọa trường học, khủng bố,….
• Chứng kiến những người xung quanh trải qua các sự kiện chấn thương, khủng bố như giết người, tai nạn xe,…
• Trẻ được chẩn đoán mắc phải một chứng bệnh hiểm nghèo nào đó.

Đa phần các trường hợp sang chấn tâm lý ở trẻ xuất hiện khi trẻ phải liên tục đối diện với những sự kiện, tình huống nêu trên. Hoặc cũng có khả năng cả gia đình chính là nạn nhân của các sự việc đau thương nhưng trẻ là người duy nhất còn sống sót và đối diện với hàng loạt các rối loạn tâm lý. Nhiều trẻ nhỏ cảm thấy có lỗi, luôn tự trách bản thân và cho rằng mình chính là nguyên nhân gây ra những chấn động đó.

Yếu tố nguy cơ làm phát triển sang chấn tâm lý ở trẻ

Trong thực tế không phải bất cứ đứa trẻ nào sau khi trải qua các sự kiện gây chấn động, các cú sốc tinh thần cũng sẽ đối diện với sang chấn tâm lý. Theo nhận định của các chuyên gia thì tình trạng này sẽ có liên quan đến rất nhiều yếu tố khác nhau như tính cách của mỗi cá nhân, tiền sử về sức khỏe tâm thần, lịch sử gia đình, sự hỗ trợ từ người thân, xã hội, kinh nghiệm có được từ thời thơ ấu, bản thân của sự kiện gây chấn thương, mức độ căng thẳng hiện tại.

Các nhà khoa học cũng đã tiến hành nhiều cuộc nghiên cứu và nhận thấy rằng, những trường hợp trẻ em bị sang chấn tâm lý thường xuất hiện các mức hormon chủ chốt không điển hình có sự liên quan đến các phản ứng stress. Ví dụ như, trẻ sẽ có nồng độ norepinephrine và epinephrine cao hơn mức bình thường, nồng độ cortisol thấp hơn so với bình thường.

Những loại hormone nêu trên đều nắm giữ các chức năng, vai trò quan trọng đối với phản ứng “fight or flight” (đối đầu hay bỏ chạy) của cơ thể mỗi người khi phải đối diện với những tình huống, sự kiện gây căng thẳng, áp lực.  Hiểu một cách đơn giản đó chính là trẻ phải đứng trước 2 sự lựa chọn là đối diện vượt qua các nỗi đau, khó khăn hoặc là chạy trốn, lẩn tránh chúng bằng mọi cách.

Dấu hiệu nhận biết trẻ bị sang chấn tâm lý

Trẻ em khi bị sang chấn tâm lý sẽ có rất nhiều các biểu hiện, mỗi trẻ sẽ có những dấu hiệu nhận biết riêng biệt. Tuy nhiên theo khảo sát nhận thấy rằng, lo lắng, căng thẳng và trầm cảm chính là các triệu chứng thường gặp nhất của tình trạng này. Chúng sẽ được thể hiện qua các khía cạnh như sau:

Trẻ luôn cố gắng tránh né, tìm cách lẩn trốn khỏi các đồ vật, sự kiện gợi nhớ đến các tổn thương tâm lý trong quá khứ

• Trẻ luôn từ chối tham gia vào các hoạt động, đến các địa điểm hoặc gặp gỡ những người có liên quan đến các sự kiện sang chấn.
• Trẻ luôn tránh né và không muốn suy nghĩ hay nhắc đến các vấn đề chấn thương đã xảy ra.
• Đôi lúc trẻ sẽ không thể nhớ được những chi tiết quan trọng đã diễn ra trong sự kiện sang chấn.

Tâm trí trẻ bị bao phủ bởi hàng loạt các suy nghĩ tiêu cực cùng với các mảnh ký ức về những sự kiện đã qua

• Trẻ liên tục mơ thấy những hình ảnh, sự kiện liên quan đến quá khứ hoặc gặp phải ác mộng, điều này khiến trẻ vô cùng khó chịu và mệt mỏi.
• Cảm thấy đau lòng, buồn bã, kinh hãi, sợ sệt khi được nhắc về các sự kiện.
• Có thể tái diễn lại những sự kiện, tình huống đã xảy ra thông qua các bản vẽ, bài hát, vở kịch.
• Hồi tưởng lại và có cảm giác hoặc thực hiện các hành động như thể các sự việc đang bắt đầu tái diễn thêm một lần nữa.
• Cảm thấy vô cùng khó chịu, bực bội, tức giận, lo lắng, bất an khi có một thứ gì đó xảy đến và làm gợi nhớ về các kỉ niệm có liên quan đến sự kiện sang chấn.

Liên tục cảm thấy lo lắng, căng thẳng hoặc có những biểu hiện của chứng rối loạn cơ thể kém thích nghi

• Rối loạn giấc ngủ, có thể mất ngủ, ngủ không sâu giấc, thường xuyên mơ gặp ác mộng, tỉnh giấc nhiều lần trong đêm và trằn trọc không ngủ lại được.
• Mất dần khả năng tập trung, giảm sự chú ý, không thể tự đưa ra quyết định hay lựa chọn, dù đó là những điều nhỏ nhặt hàng ngày.
• Trở nên nhạy cảm, dễ kích động, cáu gắt, giận dữ và có cảm giác ghê tởm, chán ghét cuộc sống.
• Hay giật mình.
• Có xu hướng luôn tìm kiếm và cảnh giác, đề phòng các dấu hiệu cảnh báo sự nguy hiểm.

Luôn xuất hiện các suy nghĩ tiêu cực, tâm trạng tồi tệ sau khi trải qua các sự kiện chấn thương

• Có xu hướng đổ lỗi cho những sự kiện, tình huống gây sang chấn.
• Cảm thấy lo lắng, bất an liên tục và xuất hiện một niềm tin phi lý cho rằng tất cả những người xung quanh và toàn bộ thế giới đều nguy hiểm, không an toàn.
• Có cảm giác tức giận, sợ hãi, xấu hổ, bất an, tội lỗi, tự trách về những việc đã xảy ra cứ liên tục kéo dài không dứt.
• Không quan tâm và không muốn tham gia vào tất cả các sự kiện, hoạt động xã hội.
• Có cảm giác bản thân như đang bị tách rời khỏi cuộc sống thực tại và cảm thấy xa lạ với những người xung quanh.
• Không cảm nhận được sự hạnh phúc, vui vẻ, mãn nguyện và hoàn toàn không có cảm giác yêu thương.

Thông thường, các triệu chứng sang chấn tâm lý ở trẻ em sẽ xuất hiện và phát triển sau khoảng vài tuần hoặc trong tháng đầu tiên khi sự kiện chấn thương xảy ra. Hoặc cũng có trường hợp chúng không xuất hiện sau vài tháng, vài năm nhưng vẫn âm thầm, lặng lẽ kéo dài dai dẳng trong nhiều năm liền về sau.

Các sự kiện gây sang chấn, chấn thương sẽ luôn tái hiện lại trong các sinh hoạt đời sống hàng ngày nếu trẻ tiếp xúc, chứng kiến một tình huống hay sự kiện gợi nhớ về kỷ niệm làm tổn thương ở quá khứ. Đồng thời trẻ sẽ phải gánh chịu hàng loạt các cảm xúc tiêu cực gây ảnh hưởng xấu đến chất lượng cuộc sống và sức khỏe.

Ngoài ra, các chuyên gia còn cho biết thêm, sang chấn tâm lý ở trẻ đôi khi có thể xuất hiện và tồn tại giống như một phản ứng đột ngột, ngắn hạn hay còn được gọi với tên là rối loạn căng thẳng cấp tính. Tình trạng này sẽ xảy ra đối với một sự kiện cụ thể nào đó, kéo dài liên tục trong vài ngày hoặc có khả năng lên đến một tháng.

Điều trị sang chấn tâm lý ở trẻ như thế nào?

Nếu có thể sớm phát hiện các sang chấn tâm lý ở trẻ trong giai đoạn sớm thì việc cải thiện và khắc phục sẽ trở nên dễ dàng hơn. Thông thường, trẻ sẽ được ưu tiên trị liệu tâm lý, một số trường hợp nghiêm trọng hơn sẽ cần kết hợp với một vài loại thuốc hỗ trợ. Cụ thể như sau:

1. Trị liệu tâm lý

Khi nhận thấy các triệu chứng sang chấn tâm lý ở trẻ xuất hiện và diễn ra hơn một tháng thì cha mẹ hoặc người chăm sóc chính cho trẻ cũng cần nhờ đến sự hỗ trợ và tư vấn của các chuyên gia sức khỏe tâm thần. Thông thường trẻ sẽ được ưu tiên áp dụng tâm lý trị liệu để có thể kiểm soát tốt các suy nghĩ, hành vi tiêu cực của bản thân.

Các chuyên gia sẽ dựa vào tình trạng hiện tại của mỗi trẻ mà cân nhắc lựa chọn liệu pháp phù hợp nhất. Trẻ sẽ được cân bằng cảm xúc, giải quyết tốt các suy nghĩ tiêu cực cứ mãi đeo bám và quẩn quanh trong tâm trí, đồng thời khắc phục tốt tình trạng chán nản, tuyệt vọng, bi quan đối với cuộc sống của trẻ nhỏ.

Các chuyên gia khuyến khích rằng, quá trình trị liệu tâm lý cho trẻ nhỏ cần phải có sự góp phần của các thành viên của gia đình. Điều này sẽ giúp cả cha mẹ và trẻ hiểu được rõ các vấn đề gây sang chấn, điều chỉnh những việc đã xảy ra và xây dựng cuộc sống lành mạnh, tốt đẹp hơn.

Việc trị liệu sang chấn tâm lý cho trẻ nhỏ có thể được thực hiện bởi chuyên gia tâm lý trẻ em, bác sĩ tâm thần Nhi khoa, các nhân viên xã hội lâm sàng đã được cấp phép, nhân viên tư vấn chuyên nghiệp đã có giấy phép hoặc các chuyên gia can thiệp tổn thương tâm lý đã có giấy phép hành nghề.

Thông thường, trong quá trình can thiệp tâm lý đối với trẻ nhỏ thì liệu pháp nhận thức và hành vi sẽ được ưu tiên áp dụng. Cũng bởi liệu pháp này mang lại hiệu quả rất cao trong quá trình phục hồi sức khỏe, nhận thức, hành vi cho trẻ bị sang chấn tâm lý.

Về hành vi, các chuyên gia sẽ đánh giá mức độ chịu đựng của mỗi trẻ mà áp dụng chiến lược can thiệp phù hợp. Mục đích chính của quá trình này đó chính là giúp trẻ trải nghiệm và đối mặt với những sự tổn thương mà các sự kiện trong quá khứ đã gây ra. Điều này sẽ được lặp đi lặp lại cho đến khi trẻ không còn cảm giác lo lắng, sợ hãi.

Về nhận thức, hướng điều trị này sẽ giúp trẻ nhận thức đúng đắn và dần thay đổi suy nghĩ, cảm xúc của mình theo chiều hướng tích cực hơn. Nhờ đó mà trẻ bắt đầu nhìn nhận và đánh giá sự việc, cuộc sống xung quanh một cách khách quan và tươi đẹp hơn.

2. Sử dụng thuốc điều trị

Trong một số trường hợp tình trạng sang chấn tâm lý ở trẻ em chuyển biến nặng, các biểu hiện trở nên nghiêm trọng thì bác sĩ tâm thần Nhi khoa có thể cân nhắc kê đơn thuốc để hỗ trợ điều trị. Các loại thuốc này tuy không thể điều trị dứt điểm tình trạng sang chấn nhưng có tác dụng cải thiện và kiểm soát tốt các triệu chứng nghiêm trọng mà sang chấn gây ra cho trẻ.

Trẻ sẽ dần ổn định hơn về mặt tâm lý, dần biết cách ứng phó với những hoạt động, sự kiện diễn ra ở trường hợp, xã hội trong thời gian điều trị sang chấn. Bên cạnh đó, khi kết hợp giữa việc dùng thuốc với tâm lý trị liệu sẽ giúp trẻ dễ dàng chia sẻ cảm xúc, cảm thấy bớt cô đơn, cởi mở hơn và rút ngắn được thời gian phục hồi sức khỏe tinh thần.

Tuy nhiên, các loại thuốc hỗ trợ điều trị đều có khả năng gây ra một số tác dụng phụ ngoài ý muốn nên cần phải được theo dõi cụ thể bởi các bác sĩ chuyên khoa. Việc dùng thuốc chỉ được áp dụng khi có chỉ định của bác sĩ, gia đình tuyệt đối không được tự ý mua thuốc về cho trẻ tự sử dụng.

Nếu trong quá trình uống thuốc có xuất hiện các triệu chứng bất thường nào đó thì cần thông báo ngay với bác sĩ điều trị để được thăm khám và hướng dẫn cách xử lý kịp thời. Bệnh nhân tuyệt đối không được ngừng sử dụng thuốc đột ngột để tránh gây ra các hậu quả đáng tiếc.

Vai trò của cha mẹ trong quá trình cải thiện sức khỏe tâm lý cho trẻ em

Bên cạnh việc áp dụng và tuân thủ đúng theo phác đồ điều trị của bác sĩ chuyên khoa thì sự hỗ trợ từ gia đình, đặc biệt là cha mẹ đóng vai trò rất quan trọng. Vì thế, trong giai đoạn này cha mẹ nên dành nhiều thời gian cho con, quan tâm và chăm sóc con nhiều hơn để con mau chóng phục hồi được tinh thần.

Một số điều mà cha mẹ nên thực hiện như:

• Giúp trẻ xây dựng và duy trì tốt thời gian học tập, các sinh hoạt đời sống giống với trước khi các sự kiện sang chấn xảy ra.
• Để phục hồi tốt sức khỏe sau khi trải qua các sự kiện căng thẳng, chấn thương thì trẻ cần một khoảng thời gian phù hợp. Vì thế, để hỗ trợ tốt cho con, cha mẹ nên chủ động tìm hiểu về các kiến thức của sang chấn tâm lý, trao đổi với bác sĩ điều trị để biết rõ hơn về tình trạng hiện tại của con cũng như nhận lời khuyên từ chuyên gia về cách chăm sóc, hỗ trợ con phù hợp.
• Trò chuyện, chia sẻ và cố gắng trấn an con. Hãy nói cho con biết rằng những cảm xúc tiêu cực, đau khổ mà con đã trải qua là một điều hết sức bình thường, nó hoàn toàn không phải là một chuyện quá khác lạ. Cha mẹ nên giải thích cặn kẽ và nói chuyện với con một cách nhẹ nhàng nhất để con có thể lắng nghe và biết cách giải quyết tốt các cảm giác khó chịu của bản thân.

• Tạo cho con một không gian thoải mái, dễ chịu và lựa chọn cơ hội phù hợp để con có thể dễ dàng bày tỏ cảm xúc về các sự kiện đã từng gây tổn thương. Sau đó hãy dành cho con những lời động viên, khuyến khích và khen ngợi khi con đã đủ dũng cảm để nhắc về chúng. Tuy nhiên, cha mẹ không nên cố gắng ép buộc con trẻ phải nói hoặc chia sẻ suy nghĩ của mình ngay lập tức. Có thể gợi ý cho con bằng các trải nghiệm, nếu con thích vẽ, viết nhạc thì hãy tận dụng chúng và coi chúng là công cụ để con cảm thấy an toàn và thoải mái hơn khi chia sẻ.
• Ngay khi nhận thấy các dấu hiệu và lo ngại về việc trẻ có thể thực hiện các hành vi làm tổn thương bản thân thì cần tìm đến sự trợ giúp của các chuyên gia. Cũng bởi suy nghĩ tự hủy hoại và tự sát là vô cùng nguy hiểm và có thể xảy ra bất cứ lúc nào ở trẻ nhỏ, đặc biệt là lứa tuổi dậy thì, vị thành niên.
• Cha mẹ cũng có thể tham khảo thêm ý kiến của chuyên gia tư vấn, bác sĩ sức khỏe tâm thần nhi khoa để tìm kiếm nhóm hỗ trợ phù hợp đối với tình trạng hiện tại của con.
• Hãy luôn chia sẻ và nói cho trẻ hiểu rằng các sự kiện sang chấn, gây tổn thương hoàn toàn không phải là lỗi của trẻ. Hãy luôn khuyến khích và học cách lắng nghe những cảm xúc, suy nghĩ của trẻ nhỏ, đừng để trẻ liên tục tự trách bản thân.
• Cha mẹ cần giữ liên lạc với người chăm sóc trẻ, giáo viên, những ai mà trẻ tiếp xúc thường xuyên để xây dựng nên một mạng lưới hỗ trợ hiệu quả, nâng cao khả năng phục hồi sức khỏe.
• Phụ huynh cũng nên khuyến khích và tôn trọng ý kiến của trẻ bằng cách ủng hộ trẻ đưa ra các quyết định, lựa chọn hàng ngày. Điều này sẽ giúp trẻ gia tăng được sự tự tin và dần làm chủ được cuộc sống của chính mình. Tùy thuộc vào độ tuổi của mỗi trẻ mà cha mẹ có thể sắp xếp và tạo cơ hội để trẻ tham gia vào các hoạt động cuối tuần, lên kế hoạch dựa theo sở thích và mong muốn của trẻ nhỏ để trẻ lấy lại sự tự tin và cảm thấy thoải mái, hài lòng về cuộc sống.
• Tuyệt đối không được chỉ trích, phán xét các hành vi “thoái lui” của trẻ nhỏ. Ví dụ như một số trẻ sẽ thường xuyên đòi bồng/ bế, khóc lóc, ăn vạ, ôm thú bông mới có thể ngủ mặc dù trước đó trẻ không có thói quen này. Nếu không biết xử lý trường hợp này như thế nào thì cha mẹ có thể tham khảo ý kiến của các nhà chuyên môn.
• Các bậc phụ huynh cũng nên khuyến khích trẻ vận động, tạo cơ hội để trẻ được tiếp xúc nhiều hơn với bên ngoài. Cũng trẻ tham gia các hoạt động ngoài trời, tập luyện thể dục thể thao để nâng cao sức khỏe.
• Chế độ ăn uống của trẻ nhỏ cũng góp phần quan trọng đối với quá trình cải thiện sức khỏe tinh thần sau khi gặp sang chấn tâm lý. Phụ huynh nên ưu tiên các món ăn giàu dinh dưỡng, thiết lập chế độ ăn phù hợp, tránh việc trẻ bỏ bữa.
• Cần đảm bảo chất lượng giấc ngủ cho trẻ, vệ sinh phòng ngủ, tránh thức khuya. Nếu trẻ cảm thấy khó ngủ có thể áp dụng thử một số biện pháp cải thiện như ngâm chân với nước ấm, sử dụng tinh dầu thơm, thiền định, nghe nhạc,…

Bài viết trên đây đã cung cấp cho bạn đọc một số thông tin hữu ích về tình trạng sang chấn tâm lý ở trẻ em. Để có thể khắc phục tốt tình trạng này cần phải tiến hành can thiệp sớm, kiên trì dài hạn và kết hợp cùng sự hỗ trợ của gia đình để trẻ có thể nhanh chóng trở lại với cuộc sống tích cực, lành mạnh.