Hội chứng sợ nhện (Arachnophobia): Dấu hiệu, cách kiểm soát

Hội chứng sợ nhện (Arachnophobia) không đơn thuần là cảm giác sợ hãi thông thường với các loài động vật có hình dáng đáng sợ. Hội chứng này đặc trưng bởi nỗi sợ vô lý, thậm chí là hoang đường về loài nhện kéo theo nhiều khó khăn và cản trở trong cuộc sống.

Hội chứng sợ nhện/ Arachnophobia là gì?

Hội chứng sợ nhện (Arachnophobia) được xếp vào nhóm rối loạn lo âu ám ảnh sợ hãi với triệu chứng điển hình là nỗi sợ và sự lo lắng thái quá đến mức phi lý, không tương xứng với mức độ đe dọa của tình huống và đối tượng. Ở trong trường hợp này, đối tượng gây ra nỗi sợ dai dẳng, quá mức là các loại nhện.

Nhện là loài động vật quen thuộc, xuất hiện trong không gian sống và bên ngoài thiên nhiên. Đa phần mọi người đều không thích nhện vì loài động vật này có vẻ ngoài khá đáng sợ. Tuy nhiên, cảm giác này khác hoàn toàn so với nỗi sợ, sự lo lắng quá mức ở những người mắc hội chứng sợ nhện.

Chứng sợ nhện có tên khoa học là Arachnophobia được đặt theo tiếng Hy Lạp. Trong đó “arachne” có nghĩa là nhện và “phobos” nghĩa là nỗi sợ hãi. Tiếng Hy Lạp cũng được sử dụng để đặt tên cho các rối loạn ám ảnh sợ hãi khác như hội chứng sợ biển – Thalassophobia, hội chứng sợ kết hôn – Gamophobia,…

Hội chứng sợ nhện chỉ được xác định khi nỗi sợ thường trực, kéo dài dai dẳng ít nhất 6 tháng và gây ra những cản trở đáng kể trong cuộc sống. Tương tự như các rối loạn ám ảnh sợ hãi khác, người mắc hội chứng này cũng có các triệu chứng tâm lý và thể chất khi phải đối mặt với những tình huống kích hoạt nỗi sợ.

Thống kê cho thấy, có khoảng 3 – 5% dân số Hoa Kỳ mắc chứng rối loạn ám ảnh sợ hãi. Không có thống kê chính thức cho chứng Arachnophobia nhưng các chuyên gia tin rằng, tỷ lệ mắc hội chứng này là con số không hề thấp. Hội chứng sợ nhện phổ biến hơn ở trẻ em và phụ nữ, ít gặp ở nam giới.

Dù được đề cập khá nhiều nhưng căn nguyên và cơ chế bệnh sinh của hội chứng sợ nhện chưa thật sự rõ ràng. Tuy nhiên, nếu được thăm khám và can thiệp sớm, hội chứng sợ nhện sẽ được kiểm soát. Bệnh nhân có thể học tập, làm việc và cải thiện chất lượng cuộc sống.

Dấu hiệu nhận biết hội chứng sợ nhện

Sợ hãi là cảm xúc được chi phối bởi hạch hạnh nhân. Trạng thái cảm xúc này giúp con người cảm nhận được sự nguy hiểm và mối nguy hại tiềm ẩn. Tuy nhiên ở người mắc hội chứng sợ nhện, nỗi sợ thường được phóng đại đến mức vô lý, hoang đường.

Người mắc hội chứng sợ nhện luôn sợ hãi, ám ảnh, thậm chí kinh hoàng khi nghĩ đến hoặc nhìn thấy nhện. Các triệu chứng sẽ được kích hoạt trong những tình huống sau:

• Tưởng tượng hoặc nghĩ về các loài nhện
• Đề cập đến nhện, mạng nhện hoặc những thứ liên quan (chẳng hạn như người nhện) trong các cuộc trò chuyện
• Nhìn thấy mạng nhện, con nhện ở ngoài thực tế, trong ảnh hoặc video clip

Tùy theo từng trường hợp, triệu chứng có thể bùng phát ở mức độ nhẹ cho đến nghiêm trọng. Tuy nhiên, đa phần đều sẽ xuất hiện cả hai nhóm triệu chứng là triệu chứng tâm lý và triệu chứng thể chất.

• Thường trực nỗi sợ, sự ám ảnh, lo lắng về loài nhện. Nỗi sợ tăng lên khi nghĩ về nhện hoặc nhìn thấy nhện, mạng nhện.
• Nỗi sợ chi phối dẫn đến tình trạng mất tập trung, giảm hiệu suất công việc và học tập.
• Luôn tìm cách né tránh những tình huống có thể nhìn thấy nhện hoặc phải đề cập đến nhện (không xem phim tài liệu về các loài động vật, không đến các khu vườn có nhện, sử dụng các thiết bị đuổi côn trùng, động vật để chắc chắn không có nhện xuất hiện trong nhà,…).
• Né tránh hoàn toàn các cuộc trò chuyện đề cập đến nhện hoặc những thứ có liên quan như mạng nhện, phim người nhện,…
• Khi nhìn thấy nhện hoặc chẳng may tiếp xúc với mạng nhện, con nhện,… người bệnh thường có phản ứng sợ hãi tột độ.
• Khi có các tình huống kích hoạt, cơ thể sẽ xuất hiện các triệu chứng đi kèm bên cạnh cảm giác sợ hãi và kinh hoàng như khó thở, thở nhanh, đổ mồ hôi, run rẩy, nhịp tim nhanh, ớn lạnh, đau dạ dày, chóng mặt, lâng lâng, khô miệng,…
• Một số trường hợp nặng có thể ngất xỉu hoặc tìm mọi cách để chạy thoát ra khỏi tình huống có nhện.
• Trẻ mắc hội chứng sợ nhện có xu hướng bám lấy bố mẹ, tay chân lạnh, sợ hãi, khóc lóc và đôi khi bộc lộ sự giận dữ, thịnh nộ.

Đa phần người trưởng thành mắc hội chứng sợ nhện đều ý thức được nỗi sợ hãi vô lý của bản thân. Tuy nhiên, dù nỗ lực, bệnh nhân vẫn không thể khống chế nỗi sợ và khó có thể kiểm soát các triệu chứng thể chất khi nhìn thấy/ tiếp xúc với loài động vật này.

Nguyên nhân gây ra hội chứng sợ nhện

Tất cả các rối loạn ám ảnh sợ hãi đều chưa xác định được nguyên nhân, bao gồm cả hội chứng sợ nhện. Các chuyên gia không thể lý giải vì sao một số người lại có nỗi sợ vô lý, hoang đường về loài động vật vô hại như nhện.

Qua những nghiên cứu đã được thực hiện, các chuyên gia xác định được một số yếu tố góp phần phát triển hội chứng sợ nhện bao gồm:

1. Trải nghiệm tiêu cực trong quá khứ

Nỗi ám ảnh, sợ hãi quá mức có thể phát triển từ trải nghiệm tiêu cực, đau buồn trong quá khứ. Các chuyên gia nhận thấy, những người từng bị nhện độc cắn, nhiễm bệnh từ nhện hoặc bị một bầy nhện tấn công,… từ khi còn nhỏ sẽ có nguy cơ phát triển hội chứng này.

Những trải nghiệm tiêu cực sẽ để lại ấn tượng sâu sắc và não bộ sẽ ghi nhớ hình ảnh nhện để cảnh báo nguy hiểm. Vì vậy khi nhìn thấy nhện, hệ thần kinh trung ương sẽ kích hoạt cảm giác sợ hãi, lo lắng,… cho thấy mối nguy hiểm tiềm ẩn.

3. Di truyền

Khi nghiên cứu về cấu trúc não bộ của những người bị rối loạn ám ảnh sợ hãi, các chuyên gia nhận thấy hạch hạnh nhân có biểu hiện tăng hoạt động. Đây là cơ quan tạo ra cảm giác sợ hãi, lo lắng, bất an. Nếu hạch hạnh nhân hoạt động quá mức, nỗi sợ có thể gia tăng về mức độ đến mức hoang đường và vô lý.

Dù chưa xác định được gen gây bệnh nhưng các chuyên gia nhận thấy, Arachnophobia có tính chất di truyền. Nếu gia đình có bố mẹ hoặc anh chị mắc bệnh, trẻ sinh ra sẽ có nguy cơ mắc hội chứng này cao hơn so với những trường hợp khác.

3. Môi trường sống

Phản ứng sợ hãi quá mức với loài nhện có thể phát triển do sống chung với người mắc chứng Arachnophobia. Khi còn nhỏ, trẻ sẽ học theo cách cư xử, phản ứng, cảm xúc của người lớn và chúng sẽ dần ăn sâu vào tiềm thức dẫn đến tình trạng trẻ lớn lên hình thành nỗi sợ vô lý với loài nhện.

Đồng thời cũng có những phản ứng tương tự như né tránh đề cập đến nhện, mạng nhện, xuất hiện các triệu chứng thể chất khi vô tình nhìn thấy hoặc sờ/ chạm vào loài động vật này.

Nguy cơ mắc hội chứng sợ nhện cũng có thể tăng lên nếu có các vấn đề sức khỏe tâm thần như trầm cảm, rối loạn lo âu,… Ngoài ra, nữ giới và trẻ em sẽ có nguy cơ phát triển chứng Arachnophobia cao hơn so với nam giới.

Hội chứng sợ nhện có thật sự nguy hiểm?

Có rất nhiều loài động vật gây ra nỗi sợ và cảm giác khó chịu. Thực tế, không ít người cảm thấy sợ gián, sợ sâu, các loài bọ, chuột, động vật gặm nhấm,… Tuy nhiên khi nhìn thấy hoặc vô tình sờ phải các loài động vật này, đa phần đều chỉ có cảm giác sợ hãi thoáng qua, một số người có phản ứng la hét và khó chịu.

Trong khi đó, rối loạn ám ảnh sợ hãi nói chung và Arachnophobia nói riêng gây ra nỗi sợ quá mức, vô lý và hoang đường. Người bệnh có cảm giác sợ hãi kinh hoàng đến mức ám ảnh và không thể kiểm soát nỗi sợ của chính mình. Nỗi sợ thường trực, dai dẳng chi phối sự tập trung và hành vi, thói quen.

Hội chứng sợ nhện tưởng chừng như vô hại nhưng lại gây ra rất nhiều ảnh hưởng đối với sức khỏe và chất lượng cuộc sống. Nếu không được chẩn đoán và can thiệp kịp thời, bệnh nhân sẽ phải đối mặt với những biến chứng như:

• Giảm hiệu suất lao động, học tập vì nỗi sợ thường trực, chi phối làm giảm khả năng tập trung. Vì luôn có cảm giác sợ hãi nên bệnh nhân khó có thể tập trung hoàn toàn cho công việc, học tập. Khả năng tiếp thu, ghi nhớ và sáng tạo cũng không thể phát huy hoàn toàn.
• Hành vi né tránh các cuộc trò chuyện đề cập đến nhện hay từ chối những không gian nghi ngờ có sự xuất hiện của nhện (công viên, sở thú) gây cản trở trong việc xây dựng và duy trì các mối quan hệ. Bệnh nhân đôi khi không có bất cứ mối quan hệ nào ngoại trừ gia đình và một số người bạn thân thiết từ khi còn nhỏ.
• Trường hợp nghiêm trọng, một số người có thể từ chối ra ngoài, nhốt mình trong phòng và tự cô lập.
• Đa phần bệnh nhân bị hội chứng sợ nhện đều ý thức được nỗi sợ của bản thân nhưng không thể nào khống chế và kiểm soát. Vì thế, một số người tìm đến rượu bia, thuốc lá, chất kích thích để giải tỏa cảm xúc bất lực. Tuy nhiên, những thói quen thiếu lành mạnh này sẽ khiến cho cảm giác sợ hãi, lo lắng ngày càng nghiêm trọng.
• Hội chứng sợ nhện là nền tảng để phát triển các vấn đề tâm lý như trầm cảm, rối loạn lo âu,…

Chẩn đoán hội chứng sợ nhện

Người mắc hội chứng sợ nhện nhận thức được nỗi sợ bất thường của bản thân. Tuy nhiên, vì lo sợ bị kỳ thị nên một số người che giấu tình trạng và không tìm kiếm sự giúp đỡ. Vì vậy, gia đình, bạn bè nên khuyến khích bệnh nhân thăm khám trong trường hợp nỗi sợ vô lý về nhện gây ra nhiều phiền toái trong cuộc sống.

Chẩn đoán hội chứng sợ nhện dựa vào biểu hiện lâm sàng và những khó khăn, cản trở mà nỗi sợ vô lý về loài nhện gây ra. Bác sĩ cũng có thể khai thác các yếu tố gây bệnh như di truyền, tiền sử bệnh lý, trải nghiệm tiêu cực trong quá khứ,…

Hội chứng sợ nhện (Arachnophobia) khác với cảm giác sợ nhện và động vật đơn thuần. Hội chứng này sẽ được chẩn đoán khi bệnh nhân đáp ứng được các tiêu chí sau đây:

• Nỗi sợ vô lý, mạnh mẽ và dữ dội về loại nhện, đồng thời cảm giác sợ hãi phải kéo dài ít nhất 6 tháng trở lên.
• Chỉ có cảm giác sợ hãi mạnh mẽ, thậm chí đến vô lý và hoang đường về nhện. Với các loài động vật khác, bệnh nhân hoàn toàn không có cảm giác sợ hãi quá mức.
• Có các hành vi né tránh những tình huống có thể nhìn thấy mạng nhện, con nhện dù là hình ảnh, video clip hay ở ngoài đời thật.
• Cảm giác lo lắng, sợ hãi xuất hiện ngay khi nghĩ về loài nhện.
• Nỗi sợ hãi không tương xứng với mức độ nguy hiểm của tình huống (không chỉ sợ hãi các loài nhện độc, bệnh nhân có cảm giác sợ sệt, ám ảnh kể cả với những loài nhện lành tính, kích thước nhỏ).
• Nỗi sợ về loài nhện gây ra những sự muộn phiền, căng thẳng và ảnh hưởng đáng kể đến chất lượng cuộc sống.

Chỉ khi đáp ứng được những tiêu chí này, cảm giác sợ hãi về nhện mới được xác định là hội chứng sợ nhện. Trong quá trình chẩn đoán, bác sĩ cũng sẽ đánh giá mức độ của từng trường hợp để có phương án điều trị hiệu quả,

Cách điều trị, kiểm soát hội chứng sợ nhện

Tất cả các rối loạn ám ảnh sợ hãi đều được điều trị bằng các liệu pháp tâm lý. Hội chứng sợ nhện cũng được kiểm soát bằng liệu pháp nhận thức hành vi và liệu pháp tiếp xúc. Những trường hợp có triệu chứng nghiêm trọng, tâm trạng hoảng loạn, lo lắng,… sẽ được cân nhắc dùng thuốc để nâng đỡ tinh thần.

Điều trị rối loạn ám ảnh sợ hãi nói chung và hội chứng sợ nhện nói riêng còn khá nhiều hạn chế. Một số bệnh nhân phải kết hợp nhiều phương pháp mới đạt được kết quả như mong đợi.

Các phương pháp được áp dụng trong điều trị hội chứng sợ nhện bao gồm:

1. Liệu pháp nhận thức hành vi

Liệu pháp nhận thức hành vi là lựa chọn đầu tay khi điều trị hội chứng sợ nhện và các rối loạn ám ảnh sợ hãi khác. Liệu pháp này giúp giảm bớt nỗi sợ về loài nhện bằng cách thay đổi và điều chỉnh những suy nghĩ chưa hợp lý.

Đa phần những người mắc hội chứng Arachnophobia đều suy nghĩ đến những kết quả tiêu cực khi nhìn thấy nhện, chẳng hạn như bị nhện chui vào tai, bị nhện cắn, lây nhiễm bệnh từ nhện,… Chuyên gia sẽ điều chỉnh những suy nghĩ tiêu cực này bằng các suy nghĩ phù hợp hơn. Qua đó giúp bệnh nhân nhận định đúng đắn về mức độ nguy hiểm của loài nhện để có thể giảm bớt nỗi sợ, sự lo lắng về loài động vật này.

Ngoài việc điều chỉnh suy nghĩ, chuyên gia cũng sẽ trang bị cho bệnh nhân một số kỹ năng để có thể đối phó với các tình huống kích hoạt nỗi sợ (nhìn thấy nhện, mạng nhện, nghe ai đó đề cập đến loài nhện). Khi kiểm soát tốt các triệu chứng, nỗi sợ về loài nhện sẽ giảm dần theo thời gian.

Liệu pháp nhận thức hành vi giúp bệnh nhân giữ sự bình tĩnh trong các tình huống gây ra nỗi sợ. Tâm trí và cơ thể giữ được sự bình tĩnh là “chìa khóa” để vượt qua nỗi sợ và sự ám ảnh. Từng bước từng bước, người bệnh có thể kiểm soát nỗi sợ thái quá về loài nhện và các loài động vật thuộc họ nhện.

2. Liệu pháp tiếp xúc

Giống như các hội chứng sợ khác, hội chứng sợ nhện cũng được điều trị bằng liệu pháp tiếp xúc (hay còn gọi là liệu pháp giải mẫn cảm). Nguyên tắc của liệu pháp này là làm giảm nỗi sợ bằng cách cho tiếp xúc với nỗi sợ với cường độ tăng dần theo thời gian.

Mục đích của liệu pháp tiếp xúc là giúp bệnh nhân làm quen với việc đề cập, nhìn thấy và sờ/ chạm vào loài nhện. Đồng thời giúp điều chỉnh nhận thức về việc nhện hoàn toàn không nguy hiểm. Liệu pháp này cần được thực hiện trong thời gian dài và đôi khi phải cần đến sự hỗ trợ của thuốc.

Ban đầu, chuyên gia sẽ yêu cầu bệnh nhân hồi tưởng và mô tả lại trải nghiệm tiêu cực về loài nhện. Sau đó, chuyên gia có thể cho bệnh nhân xem tranh, video clip về mạng nhện và loài nhện. Trong quá trình trị liệu, bệnh nhân sẽ không tránh khỏi cảm giác sợ hãi và bất an. Chuyên gia có vai trò nâng đỡ tâm lý, tạo tinh thần thoải mái để bệnh nhân có thể kiểm soát nỗi sợ khi đối mặt với tình huống.

Các tình huống này sẽ được lặp đi lặp lại cho đến khi bệnh nhân quen dần và có thể thích ứng một cách dễ dàng. Mục tiêu cuối cùng của hội chứng sợ nhện là giúp bệnh nhân kiểm soát nỗi sợ và các triệu chứng thể chất khi nhìn thấy nhện, mạng nhện.

Hạn chế của liệu pháp này là kích hoạt nỗi sợ gây ra tâm lý căng thẳng, bất an. Một số bệnh nhân vì thế bỏ dở trị liệu và ngày càng thu mình, cô lập để né tránh các tình huống có sự xuất hiện của loài nhện. Yếu tố tiên quyết để liệu pháp tiếp xúc thành công là chuyên gia phải xây dựng kế hoạch trị liệu khoa học, phù hợp với tình trạng của từng trường hợp.

Trong thực tế, liệu pháp tiếp xúc và liệu pháp nhận thức hành vi thường được thực hiện đồng thời để mang lại kết quả tốt nhất. Trong đó, CBT giúp bệnh nhân hiểu rõ hơn về nỗi sợ của chính mình. Kế tiếp, liệu pháp tiếp xúc giúp bệnh nhân thực hành để có thể kiểm soát và khống chế nỗi sợ.

3. Sử dụng thuốc

Không có bất cứ loại thuốc nào được sử dụng để điều trị hội chứng sợ nhện. Tuy nhiên, dùng thuốc đôi khi là chỉ định cần thiết trong một số tình huống chẳng hạn như bệnh nhân có biểu hiện lo âu, trầm cảm, mất ngủ,… Ngoài ra, thuốc cũng có thể được sử dụng để giảm các triệu chứng thể chất khi phải đối mặt với các tình huống kích hoạt nỗi sợ.

Các loại thuốc được sử dụng trong điều trị hội chứng sợ nhện:

• Thuốc an thần nhóm benzodiazepin bao gồm Alprazolam, Diazepam, Clonazepam,…
• Thuốc ức chế tái hấp thu serotonin có chọn lọc như Escitalopram, Paroxetine,…
• Thuốc chẹn beta

Nên lưu ý, dùng thuốc chỉ giúp làm giảm một số triệu chứng thể chất và tâm thần do hội chứng sợ nhện gây ra. Không có loại thuốc nào có thể điều trị hội chứng này. Bác sĩ phải tư vấn cụ thể về hiệu quả của thuốc để bệnh nhân nắm rõ, tránh trường hợp phụ thuộc thuốc và từ chối điều trị bằng các liệu pháp tâm lý.

4. Các biện pháp hỗ trợ

Hội chứng sợ nhện gây ra nhiều khó khăn và cản trở trong cuộc sống. Nếu điều trị tích cực, nỗi sợ vô lý, hoang đường về loài nhện sẽ được kiểm soát dần theo thời gian. Bệnh nhân có thể học tập, làm việc bình thường và có cơ hội trải nghiệm cuộc sống một cách trọn vẹn.

Tuy nhiên trong quá trình điều trị, thực hiện các biện pháp hỗ trợ là vô cùng cần thiết. Các biện pháp này phần nào giúp nâng đỡ tinh thần, cải thiện giấc ngủ và sức khỏe thể chất.

Các biện pháp hỗ trợ dành cho bệnh nhân mắc hội chứng sợ nhện:

• Trang bị những kỹ năng thư giãn, giải tỏa căng thẳng như ngồi thiền, tập yoga, thở khí công, tập thể dục,… để giảm những cảm xúc tiêu cực do hội chứng sợ nhện gây ra.
• Nên ngủ sớm, đảm bảo ngủ đủ giấc để tránh suy nhược. Ngoài ra, duy trì thói quen ngủ sớm còn giúp tăng khả năng kiểm soát cảm xúc, điều này sẽ hỗ trợ đáng kể cho quá trình trị liệu tâm lý.
• Xây dựng chế độ ăn cân bằng, hợp lý.
• Chia sẻ với những người xung quanh về tình trạng sức khỏe của bản thân. Có thể tham gia một số hội nhóm cộng đồng để được hỗ trợ.

Hội chứng sợ nhện là một trong những rối loạn ám ảnh sợ hãi phổ biến nhất. Nỗi sợ vô lý, hoang đường về loài động vật này gây ra rất nhiều cản trở trong sinh hoạt, học tập, làm việc. Vì vậy, chủ động thăm khám – điều trị sớm là vô cùng cần thiết để có thể kiểm soát nỗi sợ và nâng cao chất lượng cuộc sống.